Diferencia entre revisiones de «Aragonés medieval»

Contenido eliminado Contenido añadido
Jpbot (descutir | contrebucions)
→‎Fonetica: replaced: surueste → sudueste
Sin resumen de edición
Linia 1:
L''''aragonés meyebal''' yera la forma d'o [[idioma aragonés|romanzeromance aragonés]] que se feba serbirservir en os decumentos e testostextos d'a [[Edat Meya]].
{{Grafía_87}}
L''''aragonés meyebal''' yera la forma d'o [[idioma aragonés|romanze aragonés]] que se feba serbir en os decumentos e testos d'a [[Edat Meya]].
 
Ha plegato dica os nuestros días graziasgracias á decumentosdocumentos ofizialsoficials e obras literarias, prenzipalménprincipalmén d'os sieglos [[sieglo XII|XII]] y [[sieglo XIII|XIII]].
 
== FuensFuents ==
*Elementos romanzesromances en testostextos latinos, en o clamatodito [[latín notarial aragonés]].
*TestosTextos romanzesromances: dende finalsfins d'o [[sieglo XII]] y prinzipiosprincipios d'o [[sieglo XIII]].
*Toponimia.
 
En bels aspeutosaspectos as primeras fuensfuents son millors que as segundas. Muitos carauterscaracters chenuinos no son representatos en as segundas fuensfuents, porque se consideraban bulgarsvulgars y ye una epoca en que o [[idioma castellán|castellán]] se desembolica y ye un modelo pa os [[escribán|escribans]] aragoneses.
 
Entre os testostextos meyebalsmeyevals escritos en romanzeromance tenemos o [[Liber Regum]], [[Razón feita d'Amor]], o [[Fuero de TergüelTeruel]] d'o [[sieglo XIII]], o [[BidalVidal Mayor]], etz.
 
Á fins d'o [[sieglo XV]] a luenga escrita se [[castellanizazióncastellanización|castellaniza]] de tot, y ya no tiene fonetica aragonesa (-it-, -ll-, etz), os testos muestran una fonetica castellana de raso, fueras d'a conserbaziónconserbación F- inizialinicial. D'astí entabán os testos ofizialsoficials y literarios son ya en castellán, como unica muestra de testos meyo aragoneses tenemos l'alchamiato, a nibel popular o lesico fosiliza en os aspectos relazionatosrelacionatos con l'agricultura, ganadería y artesanía locals, adaptando a más gran parte d'os neolochismos d'o castellán y perdendo-sen muitos cultismos meyebals.
 
== Grafía ==
Línea 19 ⟶ 18:
*O fonema palatal liquido /l/ se representaba:
**''l'': en a más gran parte d'os casos
**''ll'': en palabras que en [[latín]] teneban ''l·l'' cheminata, á begatas terminos churidicos cultos: ''apellación'', ''cancellado'', y casos de ultracorreziónultracorrección por confusión con os anteriors (''ellectos'', ''carcellería'', ''carcell'').
**''ll'': en pronomes: ''ell', ''aquell''.
**''ll'': en bels toponimos con sufixo ''-uelo'', ''-uela'': ''Oriuella'', ''Escoriuella'' y probablement ''Ruviellos''.
Línea 44 ⟶ 43:
**''Sancho'', ''Sanxo''.
 
*O fonema /V/ yera representato como ''u''y como ''v'' y pronto se confundió con ''B''. Yera fricatibo y no bilabial como en castellán meridional antigo y [[balenziánbalencián]].
 
*O fonema /B/ yera representato como ''b''
Línea 51 ⟶ 50:
**''c'': debán de ''u'', ''a'' y ''o'': ''casera'', ''cubo''
**''ch'': debán de bocal belar
**''ch'': en posiziónposición interior: ''Rochafort'', ''Gaschoniella''
**''ch'': en posiziónposición final: ''Canyamach'', ''Ornach'', ''Avraych''.
**''q'': en casos como ''quenca'', ''baquna''.
**''qu'': puet estar debant de totas as bocals: ''cuenqua'', ''chiqua''.
Línea 62 ⟶ 61:
====Xordas interbocalicas====
 
Gosan conserbar-sen en os testos latins d'aquellas embueltas de [[Remiro I d'Aragón|Remiro I]]. En os d'aquellas embueltas d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] no, y aparixen iperorreuzionsiperorreccions. En os testos romanzes no se troban guaire asobén casos de conserbaziónconserbación.
 
====Grupos inizialsinicials –PL-, -FL-, -CL-====
 
Gosan alzar-sen, y en [[Nabarra]] son os zaguers carauters chenuinos que s'alzan en os testos.
Línea 70 ⟶ 69:
==== -KT- > -it- ====
 
Os testos romanzes –ch- más asobén contra más tardanos sigan. Se beye que os testos destinatos a más chen y grau más gran de cultura tienen ch, y os de zerclos más chicoz muestran –it- dica finals d'o [[sieglo XV]]. A -ch- reflexa castellanización, pero tamién podería tener relazionrelacion con o fluxo cutiano de gascons y oczitansoccitans enta la Bal de l'[[Ebro]].
 
En o [[sieglo XIV]] [[Johan Ferrández d'Heredia]] y os suyos escribas gosan escribir -ch- (''dichos, fechos'') en cuenta de -it- (''ditos, feitos''), como en os testos notarials de l'[[Alto Aragón]] y l'[[Almunia]].
 
Seguntes Bernard Pottier o grupo -it- se castellaniza entre [[1468]]-[[1480]] en testos cultos u ofizialsoficials, porque n'estos testos que estudea troba as palabras aragonesas ''feito'', ''dito'', ''leitera'', ''peitos'', ''dreito'', ''güeito'', ''bueito'' dica [[1478]], y as formas con -ch- son posteriors á [[1469]].
 
==== -LY-, -C'L-, -G'L- > -ll- ====
Línea 84 ⟶ 83:
 
==== Africatas prepalatals ====
A eboluziónevolución d'as consonants en as silabas latinas IA, IO, IU, GE, GI, produzióprodució un fonema prepalatal africato que ya yera xordo en o sieglo XII, neutralizando-se con o [[fonema prepalatal africato xordo]] güei representato por ''ch''. A interpretazióninterpretación tradizionaltradicional, que interpreta a eboluziónevolución fonetica de l'aragonés como tributaria d'a castellana no lo considera asinas, e autors como Rafael Lapesa han considerato que podió estar sonoro dica dimpués d'a Edat Meya basando-sen en a traza s'escribir-lo més a sobén coinzidentcoincident con ixe fonema en castellán, catalán, oczitánoccitán e franzés. Manuel Albar ya cuaterna casos d'estar escrito ''ch'' (''Belchit'', ''Marchant'') en o os elementos romanzes d'o latín notarial aragonés. Bels microtoponimos de Tudela que güei están castellanizatos con ''j'' s'escribioron con ''ch'' en o sieglo XIII. En o sieglo XV en Zaragoza s'escribiba ''Puerta Cinecha'' alternando con ''Puerta Cineja'' y en Bielsa ''Pontache'' alternando con ''Pontaje''. Por atra parte en puestos d'o sudueste d'Aragón e Nabarra on l'aragonés desaparixió enantes bi ha aragonesismos con ''ch''(''chito'', ''chelar''), y tenemos o caso d'aragonesismos muito estendillatos en castellán como ''chepa'' que compite con ''giba''.
 
== Morfolochía ==
Línea 100 ⟶ 99:
==== Lumero ====
 
Os plurals gosan presentar-sen como en castellán en os testos romanzesromances, pero bi ha muitas eszeuzionsexcepcions, como podemos beyer en a Cronica de [[San Chuan de la Peña]]:
* ibers, corts, etz...
 
Á begatas estas eszepzionsexcepcions son toponimos que no s'acotrazianacotracian:
*''Abolpillars'' ([[1155]]), ''Golpellars'' ([[1175]]), en o termino de [[Zaragoza]], sieglos dimpués dimpués ''Golpellares''.
 
Línea 126 ⟶ 125:
*''Lur'', ''lurs'' ye posesibo de terzera presona de más d'un poseyedor
 
Bién d'o latín ''ILLORUM'', en chenitibo plural y equibale á o rumano ''lor'', italiano ''loro'', franzés ''leur'', oczitánoccitán ''lor'' y catalán ''llur''
 
==== Berbos ====
Línea 134 ⟶ 133:
*''-ez'' gosa presentarse como en castellán meyebal –ades u -ais, pocas begatas como ''-eds'', ''-ez''.
 
*Os indefinitos como en castellán –ia-, -aba, con eszeuzionsexcepcions: ''fevan'', ''feua'', ''exivan'', ''requerivan'', escrito tot con ''u'', etz...en os testos notarials de l'Alto Aragón, y tamién en a Cronica de San Chuan de a Peña.
**''Et mudó los hy del monesterio de Clunyego de la órden de San Beneditto, qui á la ora '''pululiua''' et '''floriua''' en toda xpistiandat''
 
Línea 143 ⟶ 142:
Bi ha muitos alberbios rematatos en ''-ment'', contrastando con as parlas autuals on cuasi no se troban: ''tásament'', ''malament'', etz…, son en reyalidat cultismos. En Nabarra y Teruel aparixen como ''-mentre'', con r epentica que fa que no se pierda a –e final.
 
*''Aprés'' < AD PRESSUM. Encara se conserba en [[aragonés d'a Balle de Tella]] e tien un sennificato parexito a "dimpués" pero no de tot coinzidentcoincident.
 
*''Avant'' > AB ANTE. Usual en [[nabarroaragonés|nabarro]] y aragonés meyebal. Güei ye debán y adebán.
Línea 157 ⟶ 156:
*''Tantost'': en seguida
 
==== PreposizionsPreposicions ====
 
*''A, Ad'', (cuan a palabra binién empezipiaempecipia con bocal)
 
**Ad aquel
Línea 168 ⟶ 167:
*''Enta'': ye común en aragonés y aparixe en o sieglo XIV en Nabarra. Güei esiste encara en Ansó, Embún, Benás y Campo. Ye más común a forma abrebiata ''ta''. ''enta'' > ''ta''
 
*''Por, Pora, para'': en aragonés a eboluzionatoevolucionato ta ''pa''.
 
*''Por a'' < Pro ad.
Línea 175 ⟶ 174:
*''Sin, Sines de, sinse'' < SINE
 
*''Ensomo de'' : denzimadencima de
 
*''Desus de, Desuso de'':
Línea 181 ⟶ 180:
*''Tro a, tro en, entro a'' < INTRO: dica
 
==== ConchunzionsConchuncions ====
 
*''Car'' < ''QUARE'': pus, porque. Se trobaba en nabarro y aragonés, igual que en oczitanooccitán, catalán, y franzés.
*''Doncas'': pus, por tanto. Como en oczitánoccitán ''doncas/donc'', en franzés ''donc'' y en catalán ''doncs''.
*''JatSía''