Diferencia entre revisiones de «Plan»

|ríos = [[río ZinquetaCinqueta|ZinquetaCinqueta]]

'''Plan''' ye una billavilla, antigua cabezeracabecera d'ade la [[BalVal de Chistau]] ([[ProbinziaProvincia de Uesca|Uesca]]) ey autualactual capital d'el monezipiomonecipio que en fan tamién parte es lugars de [[SarabielloSaraviello]], [[SeñésSenyés]] ey [[SerbetoServeto]]. La billavilla se troba en a planeta que fan es campos de ''La Bergada'' ey las faixas de ''Casul·las'', en ribera de baixo d'el [[río ZinquetaCinqueta|ZinquetaCinqueta]] respeto d'es atros lugars de la balval.

El monezipiomonecipio de Plan encluye tamién la més gran parte d'ade la baixa Chistau, d'entre la clamor de ''Semierre'' (que parte per entre la billavilla ey el bezinovecín [[San Chuan de Plan|San Chuan]]) ey la man de ''Boltorín'' d'ade la [[Punta Llerga]], ta baixo, t'ata parla part de [[Salinas de Bielsa|Salinas]]. De tot el troz que tiene-i tiene ta'l sur, ta la man de [[Mallo de Cotiella|Cotiella]], se fa el monezipiomonecipio que més quilometroskilometros cuadrausquadraus i tiene d'esta sierra tiene-i, ey con las numerosas balletasvalletas que enfilan el mallal per on i corren es barrancos como ''Galliners'' (que baixa per ála parpart d'es tonels de SarabilloSaravillo ey la peñapenya ''La Inclusa'') ey l'altro que ye el ''barranco de l'Ibón'' (que naixe d'ade la [[Basa de la Mora]] ey s'esauguase ne'ldesaugua en el [[Plan d'Escún]]). Per el sur-este parte el monezipiomonecipio la clamor que baixa d'ade la Semierre, el pinar que s'ha de pasar cuanquan s'enfila el paso de ''La Canal Pedrosa'' ey la [[collada de Sagún]] ta [[BallVall de Benás|Benás]].

==IstoriaHistoria==

La billavilla de Plan se bava poblar ya de tiempos antiguos, son pruebapreba d'esto que en as inmediazionsinmediacions d'el lugar s'ayahaya trobau un chicot chazimientochacimiento neolitico d'ade la [[Edat de Bronze]], pos diz que ya se feba paixentarepaixentar es ganaus en a balval d'abehabe tantos tiempos como la preistoriaprehistoria. En a [[Edat Meya]] ya feban peleya [[reino d'Aragón|aragoneses]] ey [[GascuñaGascunya|gascons]] per tener es drechos d'ede la balval ey las [[estibaestiva]]s qu'que ésta i tiene per alto, n'en es [[Puertos de Plan|puertos]] que la fan desparatadeseparan de [[FranziaFrancia]]. D'esto, que las sangrías se banvan fer de contino per es siguients añosanyos, anque diz que se banvan metigar per la politica d'alianzas que banvan teneretener es siñorssinyors de l'uno ey l'altro canto mientres d'a ''reconquista''.

[[Image:077.Plan 02.JPG|thumb|left|225px|De '''Plan''' se beyeveye bien como se tranca la [[BalVal de Chistau]] per baixo, con ala peñapenya ''La Inclusa'' (izquerda) ey las ''Leras d'el Mont'' (drecha).]]

La situgaziónsitugación se bava tornare més fura con es [[sieglo XV|sieglos XV]], [[sieglo XVI|XVI]] ey [[sieglo XVII|XVII]], cuanquan quese diz que [[balval de Chistau|Chistau]], el mesmo que atras balsvals que i son amparadas como [[BalVal de Broto|Broto]], [[BalVal de Bielsa|Bielsa]], [[BallVall de Benás|Benás]] u [[BalVal d'Arán|Arán]], yeran de tot ficadas ne'l contrabando con [[FranziaFrancia|el país bezínvecín]], espezialmentespecialment de [[bestiar]], que mesmo que las ebaheba fecho que tenesen una ''edat dorada'' n'en el correr de diners las bava fer dimpués més sensibles áa la creixent tensión d'entre las dos monarquías, pospus que primer es monarcas en banvan proibireprohibir tot el trasiego ey dimpués banvan comenzar áa ponerposar-ie tropas, mirando de blindar-se las mugas, que mesmo castigaban la poblaziónpoblación local que feban faborablefavorable que s¡'esen de concarareconcarar con es [[bandolerismo|bandolers]] (pos el resultau ye qu'el contrabando s'ebaheba combertiuconvertiu més que més en un ofiziooficio d'armas) de l'altro canto d'ade la montañamontanya ey d'ésteeste tamién.

El contrabando, defuera d'ixes conflitosconflictos puntuals, bava estar la més lucratibalucrativa fuent d'ingresos d'ade la redolada de Chistau dica bien dintrau el [[sieglo XX]] (els que la conoixen consideran que el banvan deixar de fere dimpués d'ade la [[Bolsa de Bielsa]] ey el pasar d'ade la [[Guerra ZebilCevil EspañolaEspanyola|Guerra ZebilCevil]] per ixes mundos, que bava deixar Chistau ey tot el [[Sobrarbe]] bien afogau en l'autarquía). Una pruebapreba d'esto son es casals siñorialssinyorials ey las torres que teneba (ey que encara en conserba 2 u 3) el lugar de [[Chistén]], que per la suya ubicaziónubicación ebaheba puesto controlarecontrolar el paso de [[BiadósViadors]] (u Biadors) per las ''AñesAnyes CruzesCruces'' ta las ''Auguas Tuertas'', que son ya en [[balval d'Aure|Aure]].

==EdifiziosEdificios singulars==

[[Image:076.Plan 01.JPG|thumb|right|250px|La ilesia de '''Plan''' la banvan comenzar n'en el [[sieglo XVI]] anque bava tener reformas posteriors, dica'l el [[sieglo XIX]]. La ilesia que antes i ebaheba yera [[romanico aragonés|romanica]].]]

D'ixas torres que teneba la billavilla n'ha quedau només que una, d'el [[sieglo XVI]], que la chent de Plan en dizendicen "el Castiello". Ye una tepicatipica edificaziónedificación defensibadefensiva de tantas que n'ebai heba en ixes tiempos en ala balval, situyadasituada en ael partecobalto altade d'ala billavilla.

La ilesia autualactual ye una edificaziónedificación, restaurada en abehabe poquezpoquetz añosanyos, d'el [[sieglo XVI]], que bava tener reformas d'es tiempos dimpués, anque la estruturaestructura autualactual de l'edifizioedificio ye de como se bava rematarerematar en n'el [[sieglo XIX]].

lL'Empinauempinamiento d'eles tellautellaus ye bien destacable, que en baixa ta una altura de menos de 3 m per es costaus d'ade la il·lesiailesia, ey la estruturaestructura cheneral de l'edifizioedificio, que pareix d'as altras ilesias d'ade la balval, anque més graniza, recuerdan prou d'asa las que se trobantroba áa l'altro canto d'el Perineu, como tamién i recuerdan a las de [[BallVall de Benás|Benás]] ey [[Bielsa]].

==La "CarabanaCaravana de Mullers"==

En l'añoanyo [[1985]] el nombre de '''Plan''' bava blincar ta's medios de comunicazióncomunicación, dicamesmo es d'ambito nazionalnacional, per la eniziatibainiciativa d'es suyos bezinsvecins d'organizareorganizar una "''CarabanaCaravana de Mullers''" en aberhaber-se mirau la pelicula homonima (''Caravana de Mujeres'', de William Wellman ([[1951]])), pos en berdatverdat i ebaheba en aquel·losaquells diyas n'en el lugar més de 40 maziellosmaciellos, ombreshombres casaders, que no teneban si quesique una muller soltera, pos la més gran parte d'asde las mullers d'ade la balval, como en totatoda la montañamontanya, emigraban d'enmalas cuantoque podeban. Asinas, l'anunzioanuncio en l'''[[Heraldo de Aragón]]'' á'nen que demandabanse demandaba "''mujeres de entre 20 y 40 años con fines matrimoniales para pueblo en el Pirineo aragonés''" banvan fer d'ireir-ie a una colla de solteras de tot puestoa l'arreu d'[[EspañaEspanya]] que banen van resultar 33 matrimonios que banvan meter més bidavida áa la billavilla.

*[[17 de chinero]] de nueit, se fa la romería d'''[[Es trucos de San Antón|Es Trucos de Sant Antón]]'' que baixa la chent ta baixo per la carretera ta [[SarabielloSaraviello]] fendo trucar es [[truco]]s zerimonialscerimonials, que nantesmás d'antes yeran es d'es [[buei|bueyes]]s pero que autualmenthue se fan de propio ta la ocasión.

*Un cabo de semana de [[febrero]], [[Santa Agueda]] el biernesviernes (fiesta d'asde las mullers) ey el [[CarnabalCarnaval de Chistau]] el sabado ey domingo.

*El domingo segundo de [[chunio]], romería t'alto ta [[Ermita e bordas de San Mamés (Chistau)|San Mamés]], tradizionalmenttradicionalment, tamién se i repartiba [[torta]].

*[[8 de setiembre]], '''Fiesta Mayor''', perque ye la [[NatibidatNatividat d'a BirchenVirchen|natibidatNatividat d'ade ''Vírgen''la Virchen]].

*Un lunes d'[[OtubreOctubre]], feria d'el [[bestiar]] de Chistau en ala billavilla.

==EnrastresVinclos externos==

*{{es}} [http://www.elmundo.es/cronica/2005/483/1105830002.html La CarabanaCaravana de Mullers de Plan]

*{{an}} [http://es.youtube.com/watch?v=cNei-2ryAss l'ArchiboArchivo AudiobisualAudiovisual de l'Aragonés; "El Chistabín", apuyauemparau per ''CharrandoTB.com'' en YouTube]

*{{an}} [http://www.aragonesasi.com/aragones/huesca/plan/index.php Estadisticas d'el monezipiomonecipio de Plan]