Diferencia entre revisiones de «Literatura en aragonés»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
 
Sin resumen de edición
Linia 1:
'''Literatura en aragonés'''
A luenga aragonesa - tamién clamata navarroaragonesa en a suya etapa meyebal - no ha gozau, a ro largo d' a suya istoria, d'o prestixio literario con o que cuentan atras luengas romanzes d' a Peninsula Iberica.
A luenga aragonesa - tamién clamata navarroaragonesa en a suya etapa meyebal - no ha gozau, a ro largo d' a suya istoria, d'o prestixio literario con o que cuentan atras luengas romanzes d' a Peninsula Iberica.
As Glosas Emilianenses ( sieglo X ) son o primer testimonio escrito d' a luenga aragonesa . Ista afirmazión, que se opone a ra que considera as glosas como castellanas , se sustenta en l' analís lingüistico, en os que muitos d' os rasgos amanixen como aragoneses . Ye ro caso de - IT- resultán de - CT -( muito , feito ), d' a ditongazión déban de yod ( uellos, tiengo), u de ziertas formas berbals, como ras d'o berbo estar , y lesicas.
 
Pero no será dica ros sieglos XII e XIII que l' aragonés comenzipiará á tener mayor presenzia en os decumentos escritos. D' iste periodo, destacan o Liber Regum - primer testo istorico en una luenga romanica peninsular - y o Vidal Mayor , an amanixen compilatos os fueros de Aragón . Testos como Razón feita d ' amor , o Libre dels Tres Reys d ' Orient u ra Bida de Santa María Egipciaca presentan asinas mesmo claros rasgos aragoneses .
 
Ya en o sieglo XIV, espunta ra presonalidá de Chuan Fernández de Heredia, umanista, istoriador y autor d' a Grant Cronica d' Espanya y d' a Cronica d' os Conquiridores, entre atras obras. Estió tamién qui se encargó de traduzir a ro aragonés obras clasicas d' a Antigüidá , como ras Bidas Paralelas de Plutarco. No ostante, l' aragonés emplegato en istas obras presenta ya un claro polimorfismo, en o que amanixen castellanismos, catalanismos y [cultismos] que [suponen] un fren en a esprisión d' a luenga mesma . Más aragonesa se presenta a Cronica de San Chuan d' a Peña , d'o mesmo sieglo . Tamién se realizan atras traduzions en ista epoca , como ra d'o Libro de Maravillas d'o Mundo, libro de biaches de John Mandeville.
 
A troxar d'o sieglo XV], con a dentrada de dinastías castellanas en Aragón , a luenga aragonesa penará un progresibo esprestixio sozial que percutirá en a suya literatura. Os bersos de Eiximén Aznáriz serán lo más destacable d' un sieglo en o que ros escritors aragoneses irán adouptando, en a suya mayoría , a nueba luenga d' alto y d' as capas alteras, o castellán . D' este modo , o sieglo XVI beyerá ya escritors aragoneses en luenga castellana , en o cualo contará con autors d' a entretalladura de Baltasar Gracián u ros chirmans Argensola . No ostante, istos sieglos continarán beyendo una impotán presenzia d'o aragonés en a literatura alxamiata (escrita con grafía arabiga), como en o Poema de Yuçuf, estudiau por Menéndez Pidal e J. Saroïhandy, en muitos manuscritos y flecas de obras como ras Mil y una noches.
 
A luenga aragonesa , conbertita cada begada más en una luenga de redoladas rurals e famillar , adotará en os sieglos siguiens un caráuter marcadament popular . O sieglo XVII contará con escritors solaus que , cosziens d' as diferenzias entre ro fablar d'o lugar ( aragonesa ) y a adouptata por os escritors, atisbarán de remedar aquéla ta dar mayor reyalismo a ras suyas obras. Será o caso d' a abadesa Ana Albarca de Bolea, autora d'o poema Albada al Nacimiento, y tamién d' as "pastoradas" d'o sieglo XVIII, en as que ro "repatán" se espresará á ormino en aragonés.
 
Os sieglos XIX e XX beyerán un zierto renaxer d' a literatura aragonesa , si bien a suya mena d' idioma minorizato y faltau d' una seriosa referenzia estándar fará que ros escritors traten os suyos temas, á ormino localistas, en a suya mesma bariedá dialeutal d'o aragonés . Asinas , en 1844 aparixe en aragonés de Almudébar a nobela Vida de Pedro Saputo, de Braulio Foz. Ya en o sieglo XX destacan : en dialeuto cheso, as comeyas costumbristas de Domingo Miral e a poesía de Veremundo Méndez; en ribagorzano de Graus, os escritos populars de Tonón de Baldomera e os bersos de Cleto Torrodellas; en aragonés d'o Semontáno, os relatos costumbristas de Pedro Arnal Cavero, asinas como ra popular nobela de Juana Coscujuela, A Lueca, istoria d ' una mozeta d' o Semontano.
 
As añadas posteriors a ra ditadura suponen una rebitalización d' a literatura aragonesa , que agora presigue un modelo más estandarizato u supradialetal . Muitos estudio filolóchicos denzima ras dibersas fablas aragonesas aduyarán a afillar una bisión conchunta d'o idioma .1977 será l' añada d' a primera gramatica escrita d'o aragonés , a cargo de Francho Nagore. En 1972, Ánchel Conte publica ro poemario " No deixez morir a mía boz ". E . Vicente de Vera publica "Garba y augua"(1976) y " Do s ' amorta l ' alba”, 1977. Añadas dimpués, crexe o numero d' autors en lo que se clamará aragonés literario u común ( F . Rodés, Chusé I . Nabarro , M . Santolaria , Chusé raul Usón, Chabier Tomás, ezetra .) por oposizión a ro aragonés local u dialeutal , que tamién se sigue cultibando en obras como ras de Nieus Luzía Dueso, en dialeuto de Gistau u " chistabín ", u ras de Ana Tena Puy u Carmen Castán, en ribagorzano. Asinas mesmo crexerá en istas añadas o numero de premios literarios que fomentan a creatibidá literaria.