Diferencia entre revisiones de «Idioma alemán»

Contenido eliminado Contenido añadido
m Goethe y Schiller --> nombres completos
estandar --> estándar . Pues no se, en todas as luengas a CATV se clama con un deribau d'a radiz cable. Igual caldría deixar-lo en cable.
Linia 24:
L'alemán autual ye una mena d'imbenzión culta destinata á estar a [[luengua]] ''escrita'' e normalizata d'os multiples [[dialeuto]]s. Siempre s'ha preso la traduzión d'a [[Biblia]] feita por [[Lutero]], basata en o dialeuto [[alto saxón]], como una pieza clau en a normatibizazión de l'alemán. Ista normatibizazión se refirmó á la fin d'o [[sieglo XVIII]] con as obras d'os que se consideran como clasicos alemans ([[Johann Wolfgang von Goethe|Goethe]], [[Friedrich von Schiller|Schiller]], [[Gotthold Ephraim Lessing|Lessing]], etz.) e fue consolidata con a creyazión d'o [[Imperio Alemán]] en [[1871]]. Ista unión politica fazió posible l'adopzión d'una normatiba unificata, que con o cambeo de sieglo fue azeutata tamién por [[Austria]] e [[Suiza]] con mui pocas bariazions.
 
Iste modelo estandarestándar ye basato en a luenga utilizata á la fin d'o sieglo XVIII en a canzillería de [[Sacsonia]], estando dimpués mui influyito por o modelo d'a canzillería de [[Biena]]. Respeutibe á la pronunzia, o modelo adotato fue lo d'o norte, ya que os alemans d'o norte aprendeban o estandarestándar prauticament como luenga estranchera, e por ixo lo suyo modelo s'achustaba más á la [[ortografía]]. Asinas, se puet dezir que l'alemán estandarestándar autual ye basato en a fabla de Sacsonia (sur de l'antiga [[Republica Democratica Alemana]]) dimpués d'aber estato mui influyita por o modelo de Biena e abendo adotato a pronunziazión d'o norte como modelo.
 
Encara que s'escribiba, l'alemán estandarestándar no prenzipió a ''parlar-se'' cutianament dica o [[sieglo XIX]], cuan s'introduzió obligatoriament en as escuelas. En l'año [[1898]], una comisión d'espertos redautó a "Deutsche Bühnenaussprache" (''pronunzia alemana ta o teyatro''), cosa que suposó lo establimiento d'un estándar de pronunzia.
 
{{InterWiki|codigo=de}}
Linia 43:
== Bariedaz d'a luenga ==
[[Imachen:Map German World.png|thumb|300px]]
=== Luenga estandarestándar ===
Encara que se fa serbir o termín "alemán" ta referir-se á lo idioma escrito, en o terrenotocant d'aá la luenga charrata bi ha una ampla bariedat de dialeutos por tot o territorio chermanofablant. L'alemán estandarestándar (dito ''Hochdeutsch'') no s'orichinó partindo d'un dialeuto concreto, sino que se creyó á partir d'os diferents dialeutos (más que más os zentrals) como luenga escrita.
 
En a mayor parti d'as rechions, a chent ha albandonato los suyos dialeutos e charran coloquialment una mezcla entre l'alemán estandarestándar e o dialeuto propio. Ixo no ocurre en [[Suiza]], á on l'alemán estandarestándar cuasi no se charra, nomás en mui pocas begatas, como por exemplo cuan han de charrar con qui no entiende o dialeuto suizo. En belas rechions alemanas, sobretot en belas grans ziudaz, una gran parti d'a poblazión nomás charra la luenga estandarestándar.
 
A luenga estandarestándar tien esferenzias rechionals, espezialment en bocabulario, encara que tamién en pronunziazión e gramatica. Istas esferenzias son muito menors que as que esisten entre os dialeutos locals. Manimenos, l'alemán se considera una luenga plurizentrica, porque as bariedaz d'os tres mayors países chermanofablants son consideratas estandarestándar d'a mesma manera.
 
=== Dialeutos ===
[[Imachen:German dialectal map.PNG|right|thumb|350px|[[Segunda mutazión consonantica chermanica]], mapa d'os dialeutos alemans dibiditos en [[Alto alemán]] (berde), [[Alemán zentral]] (azul) e [[Baxo alemán]] (amariello). Tamién aparixen as línias de [[Línia de Benrath|Benrath]] e d'[[línia d'Speyer|Speyer]] en negro.]]
As bariazions entre os diferents dialeutos son considerables; ye posible que fablants de destintos dialeutos no puedan entender-sen entre si sin d'emplegar l'alemán estandarestándar. Á más, os dialeutes alemans no gosan entender-se por qui nomás conoxe l'alemán estandarestándar. Podemos dibidir os dialeutos entre os dialeutos d'o [[baxo alemán]] e os de l'[[alto alemán]].
 
A deseparazión entre as dos zonas la siñala la dita [[línia de Benrath]], que desalparta as zonas que fazioron a [[segunda mutazión consonantica]] chermanica d'as que no la fazioron. Ista mutazión se produzió arredol de l'año [[500]] d.C. en os pueblos á lo sur d'ista línia. Os dialeutos d'istos pueblos formoron l'alto alemán. Tanimientres os dialeutos d'os pueblos situatos á lo norte d'ista línia formoron l'[[Idioma anglés|anglés]], o [[Idioma neerlandés|neerlandés]], o [[Idioma frisón|frisón]] e os dialeutos d'o [[baxo alemán]].
 
Una atra segunda línia destacable serba la marcata por o [[río Main]] (tamién dita d'Speyer), á lo sur d'a cuala la segunda mutazión aparixe totalment (alemán alto u ''Oberdeutsch''), mientres que á lo norte nomás lo fa parzialment (alemán meyo u ''Mitteldeutsch'', conchunto de dialeutos d'os que se deriba l'alemán estandarestándar). Un exemplo d'as bariazions foneticas se puet beyer en a siguient tabla:
<center>
{| {{tablapolida}}
Linia 104:
Bi ha diferents modalidaz aintro de l'alemán suizo (''Schwyzerdütsch''), seguntes a rechión cheografica. Por exemplo lo ''Züridütsch'' (alemán suizo de [[Cantón de Zúrich|Zúrich]]), ''Bärndütsch'' (de [[Cantón de Berna|Berna]]), ''Urnerdüütsch'' (d'[[Cantón d'Uri|Uri]]), ''Luzärnerdütsch'', (de [[Cantón de Luzerna|Luzerna]]), ''Baseldiitsch'' (de [[Cantón de Basilea-Campaña|Basilea]]), ''Sanggallerdüütsch'' (de [[Cantón de Sankt Gallen|Sankt Gallen]]), ''Wallisertiitsch'' (d'o [[Cantón d'o Valais|Valais]]), ..
 
Toz istos casos son dialeutos parlatos. Ye dezir, o suyo charrar ye dialeutal, pero á sobent s'escriben en alemán estandarestándar, encara que tamién bi ha una tendenzia minoritaria que mira de reflexar a fabla dialeutal en edizions escritas (email, sms). O prenzipal problema que se troban en a dita faina ye a gran cantidat de bariazions dialeutals, que en muitos casos s'esferenzian senificatibament unas d'as atras. Por exemplo os alemans no entienden l'alemán suizo mui bien, pero os suizos si que entienden á los alemans sin problemas.
 
=== Exemplos de bariazions lecsicas dialeutals ===
*''Grüezi'' (en alemán suizo de Zúrich ''zürituusch'') > ''Hallo'' (en ''Hochdeutsch'') > «ola» (encara que o suyo orichen ye ''Grüß dich'' que en aléman estandarestándar que senifica «salutos»)
*''rüebli'' (en alemán suizo) > ''Mohrrübe'' u ''Karotte'' (en ''Hochdeutsch'') > «zenoria»
*''merci vill mal'' (en alemán suizo) > ''Danke schön'' (en ''Hochdeutsch'') > «muitas grazias»
*''schnufe'' (en alemán suizo) > ''atmen'' (en ''Hochdeutsch'') > «alentar»
*''nöd'' (en alemán suizo) > ''nicht'' (en ''Hochdeutsch'') > «no»
*''chli'' (en alemán suizo) > ''klein'' (en alemán estandarestándar) > ''glõa'' (en dialeuto babaro) > ''lütt'' (en ''Niederdeutsch'') > «chicot»
*''Weggli'' (en alemán suizo) > ''Semmel'' (en ''Niederdeutsch'') > ''Brötchen'' (en ''Hochdeutsch'') > «panet»
*''Sonnabend'' (en ''Niederdeutsch'') > ''Samstag'' (en ''Hochdeutsch'') > «sabado»
Linia 125:
 
=== Exemplos de bariazions morfolochicas ===
En alemán suizo emplegan ''-li'' como sufixo deminutibo en cuentas de ''-chen'' de l'alemany estandarestándar.
 
=== Exemplos de bariazions fonolochicas ===
En alemán de Zurich se prenunzia una bibrant, igual que os ispanofablants, cuan dizen o fonema correspondient á la letra «r».
 
A secuenzia ''ei'' que se prenunzia {{IPA|[aɪ]}} en alemán estandarestándar, se prenunzia {{IPA|[iː]}} en alemán suizo.
 
== Gramatica ==
Linia 146:
 
=== Flesión berbal ===
Os berbos en alemán estandarestándar se flesionan en:
* Una d'as dos conchugazions, [[berbo debil|debil]] e [[berbo fuerte|fuerte]] (como en atras luengas chermanicas).
(Bi ha tamién una terzera clase de berbos, conoxita como mista, que combina carauteristicas d'as atras dos conchugazions.)
Linia 208:
| {{IPA|/aː/}} || {{IPA|/ɛː/}} || {{IPA|/eː/}} || {{IPA|/iː/}} || {{IPA|/oː/}} || {{IPA|/øː/}} || {{IPA|/uː/}} || {{IPA|/yː/}}
|}
A "e" curta se prenunzia {{IPA|[ɛ]}} en silabas tonicas (encluyendo l'azento secundario) pero {{IPA|[ǝ]}} en silabas atones. Cal dezir que a e curta tonica representa á la begata ''e'' e ''ä'' (''hätte'' 'que yo tubiera' e ''Kette'' 'cadena'). Cheneralment, as bocals curtas son ubiertas e as largas son trancadas. A unica eszepzión ye en la Ä larga, que ye una "e" ubierta "{{IPA|[ɛː]}}"; en belas bariedaz de l'alemán estandarestándar, {{IPA|[ɛː]}} e {{IPA|[eː]}} s'han fusionato en {{IPA|[eː]}}, eliminando ista anomalia. En iste cas, parellas como ''Bären/Beeren'' 'güesos/bayas' u ''Ähre/Ehre'' 'puncha/onor' son omofonos).
 
En a mayor parti d'o estandarestándar alemán, un '''-er''' atono no se prenunzia {{IPA|[ər]}}, sino que se bocaliza como {{IPA|[ɐ]}}. Por exemplo: '''Vater''' —''pai''— se prenunzia {{IPA|['faːtɐ]}}.
 
Que una bocal sía curta u larga ye cuasi siempre predezible, manimenos siempre bi ha eszeuzions puntuals e tamién pende d'a rechión:
Linia 227:
D'atra man, o digrafo ''ie'' cheneralment representa o fonema {{IPA|[iː]}}, que no ye un diftongo. En a mayor parti d'as bariedaz, una /r/ á la fin d'a silaba se bocaliza. Manimenos, una secuenzia d'una bocal seguita por una /r/ bocalizata no se considera como diftongo: ''Bär'' {{IPA|[bɛːɐ̯]}} 'oso', ''er'' {{IPA|[eːɐ̯]}} 'el', ''wir'' {{IPA|[viːɐ̯]}} 'nusaltros', ''Tor'' {{IPA|[toːɐ̯]}} 'portalada', ''kurz'' {{IPA|[kʊɐ̯ts]}} 'curto', ''Wörter'' {{IPA|[vœɐ̯tɐ]}} 'parabras'.
 
En belas bariedaz de l'alemán estandarestándar, as radizes que prenzipian con bocal leban siempre debant una [[oclusiba glotal xorda]] [ʔ].
 
=== Consonants ===
* '''C''' por si mesma no ye una letra alemana. En amprens se prenunzia á sobent [ʦ] (debant de ä, äu, e, i, ö, ü, y) u [k] (debant de a, o, u, u debant de consonants).
* '''Ch''' se prenunzia [ç] (dimpués de ä, ai, äu, e, ei, eu, i, ö, ü e dimpués de consonants) u [x] (dimpués a, au, o, u). En bels dialeutos (espezialment, [[Renania]] (ueste d'Alemaña)) se prenunzia siempre [ʃ], orichinando ambigüidaz (''Kirche'' e ''Kirsche'' son prenunziatas [ˈkiɐ̯ʃǝ]). Chent d'istas rechions gosan ultracorrechir-se cuan charran alemán estandarestándar, prenunziando belas [ʃ] como [ç]. En una parabra chermana '''ch''' nunca se troba á lo prenzipio. En amprens, a '''Ch''' no tien una prenunziazión concreta pudiendo-se prenunziar [ç], [k] o [ʃ] pendiendo d'o dialeuto. Por exemplo, a parabra ''Chemie'' (quimica) se puet prenunziar [keːˈmiː], [çeːˈmiː] u [ʃeːˈmiː].
* '''H''' se prenunzia aspirata como en l'anglés á lo prenzipio de silaba. Dimpués d'una bocal no se prenunzia e nomás alarga a bocal ('''gehen''' (''ir'') = {{IPA|['geːn]}} '''kahl''' (''calbo'') = {{IPA|['kaːl]}}).
* '''W''' se prenunzia [v] como ''v'' en balenziano u balear (was (''que'') [vas]).