Diferencia entre revisiones de «Alifonso I d'Aragón»

Contenido eliminado Contenido añadido
echerzito --> exerzito
bella correzión. Igual caldría omocheneizar o sistema d'articlos que ba cambeando en tot l'articlo
Linia 18:
Se feba dezir «''Rei e Emperador de Castiella, Toledo, Aragón, Pamplona, Sobrarbe e Ribagorza''». Emperador, emparato en a teyoría politica que le atorga lo imperio á qui domine tres u més reinos. Os cronistas musulmans le deziban ''Ibn Rudmir'' («fillo de Remiro») per una error, pos en reyalidat yera lo fillo naixito d'o segundo matrimonio de [[Sancho Remíriz]] (lo rei d'[[Aragón]] e [[Reino de Nabarra|Pamplona]] d'entre [[1063]] e [[1094]]) e de [[Felicia de Roucy]]. Ixo ye, que en reyalidat yera lo nieto de [[Remiro I d'Aragón]], no pas lo fillo.
 
Estió lo chirmán chico d'o rei anterior, [[Pietro I d'Aragón]], per a man d'o pairepair, anque estasen fillos de diferents mairs. As muertes casuals e prematuras d'o chirmán Pietro, e d'os fillos d'éste (lo prenzipe Pietro, muerto en [[1104]], e la infanta Ainés, muerta en [[1103]]), e una miqueta d'antes que Pietro, lo infant Ferrando tamién (primer fillo de Sancho e Felicia de Roucy) lo fayoron d'estar lo primer en a lineyalinia de suzesión, cosa que no eba estato dica ixe inte.
 
Lo carauter presonal suyo, que diz que yera tan furo e capezuto (alimentatos talment tamién per lo mito), e la formazión que eba puesto tener como infant no ereu (entata estar melitar ello educoron) debuixan la fegura que la istoria mos ha quiesto mostrar, d'un rei encapuzato con as guerras e las conquiestas, estremadament relichioso, que no s'estaba de pretensions anque pareixesen masiato grans ta lo modesto reino que eba erebato. Presonache controbertito ta os istoriadors, beluns l'han tratato como un éroe, ta altros no yera si que un pretenzioso, que destaca per las bitorias melitars que otenió contra os musulmans d'a [[marca septentrional de l'Al-Andalus|marca septentrional]], resaltando-se-ne lo setio e conquiesta d'a que dimpués abría d'estar a capital d'o suyo reino, la ziudat de [[Saraqusta]] (enguán, Zaragoza).
 
As bozes d'as suyas bitorias trescruzoron as fronteras d'[[reino d'Aragón|Aragón]]. En a [[cronica de San Chuan d'a Peña]] ([[sieglo XIV|S. XIV]]) se i lei «''clamabanlo Don Alfonso Batallador porque en Espanya non ovo tan buen cavallero que veynte e nueve batallas venció''». Prenió parte en a conquiesta d'a ziudat de [[Uesca]] que s'esnebinióesdebinió dempués d'a [[batalla d'Alcoraz]] (l'año [[1096]]), en chunto con [[Pietro I d'Aragón|o chirmán suyo]], cuan éste encara reinaba. Con [[Zid Campeador|Ruy Díaz, ''lo Zit Campeyador'']], i colaboró en cuentra d'os [[almorabet|almorábez]], indo-se-ne enta lo [[Reino de Balenzia]] con una espedizión ta aduyar á lo famoso caballero castellán, prenendo parte d'as maniobras que permetioron consolidar-ie lo primer anque efimero domenio cristiano d'ixas tierras.
 
==Infanzia e chobentut==
Linia 28:
Perque no eba naixito lo fillo ereu de lo rei [[Sancho Remíriz|Sancho]], os primers años d'a suya bida los pasó en o [[Monesterio de San Pietro de Ziresa|monesterio de Ziresa]] ([[bal d'Echo]], [[Perineu]] de [[probinzia de Uesca|Uesca]]) formando-se en «''letras''» e artes melitars, ta no serbir si que de siñor baixo gubierno d'o suyo chirmán gran [[Pietro I d'Aragón|Don Pietro]] cuan éste reinase. Lo suyo mentor diz que estió Lope Garzés, á qui més luego en adubir Alifonso lo tron reyal, entregó lo siñorato de [[Pedrola]] en agradeixemiento.
 
As primeras menzions d'a suya atibidatactibidat como gobernant diz que son de diferents localidaz en a [[Chazetania]] e las [[Zinco Billas]], que áta par d'alabez, yeran en o estremo meridional d'o [[Reino d'Aragón|Biello Aragón]], billas que estioron [[Biel]], [[Luna (Zaragoza)|Luna]], [[Ardenes]] e [[Bailo]]. En ixes tiempos siñaba os decumentos como «''Alifonso Sánchiz''», fillo de Sancho.
 
==Coronamiento e innobazions d'o reinato==
ZagaDimpués que lo rei [[Sancho Remíriz]], pairepair de Pietro, Ferrando, Alifonso e [[Remiro II d'Aragón|Remiro]], morise d'un sayetazo en o setio de [[Uesca]], lo [[7 de chunio]] de l'año [[1094]], lo tron reyal recayó en o suyo fillo mayor, que abría d'estar [[Pietro I d'Aragón|Pietro I d'Aragón e Nabarra]] dillá d'ixa calendata. O reinato de Pietro I estió curto (només duró 10 años) e en estió carateristica la continidat con a politica d'os suyo predezesor: Lo setio de Uesca, que s'eba bisto periglar en morir-ie lo rei Sancho, se replantificó dica que la ziudat se conquerió en [[1096]], perduta la zaguera esperanza d'os soldatos moros que la guardaban per aber-ie redotato os aragoneses lo exerzito que les beniba á ausiliar, en a dita [[batalla d'Alcoraz]]. En [[1100]] yera conquiesta la ziudat de [[Balbastro]], la billa de [[Sariñena]] e lo bastión de [[Boleya]], que eba quedato de posesion mora á dintro d'o territorio [[reino d'Aragón|aragonés]] cuan a muga meridional d'o Reino s'eba dentrato en a [[plana de Uesca]] con as zagueras conquiestas en bida de Sancho. Tamién se miró de conquerir per primera begata la billa de [[Tamarit de Litera]] ([[1104]]) anque lo intento fracasó e abioron d'alzar-ne lo setio.
 
Toz os setios que fayó Pietro se fayoron con a mesma tendenzia que lo suyo pairepair; ixo ye, sin d'alianzas con altros países independients d'a Europa cristiana (u cuasi que garra alianza, pos lo [[condato d'Urchel]] eba estato aligatoaliato tradizional d'os monarcas aragoneses, e [[Chenoba]] aduyó en o primer e fracasato intento de conquerir [[Tortosa]], aportando-ie belas [[galera]]s) e bien poquet á poquet, con gran esfuerzo ta lo reino, que yera chicot e montañoso encara en ixes tiempos. Á més, en o reino d'Aragón pareix que per ixes tiempos encara no s'eba puesto posar á rodar garra equipe de [[maquina de setios|maquinaria de setios]] competitibo (pos éstas yeran caras de fer, e s'eban de manullar con inchenieros que yeran bien caros de tener), como sí que los emplegaban en os altros territorios cristians. En totas as concaratas que tenió Pietro I, Alifonso, que yera destacato per as suyas aptituz en a guerra, bi estió present e diz que ya soleba conduzir presonalment as tropas aragonesas en combate.
 
A muerte de Pietro I en a [[bal d'Arán]] (alabez, parte d'o [[condato de Ribagorza]]), lo [[28 de setiembre]] de [[1104]], poquez meses dimpués que lo chirmán d'Alifonso e d'éste, lo infant Ferrando, e que los dos fillos d'o rei (lo prenzipe Pietro e la suya chirmana Agnés) deixó á Alifonso en o talle d'estar o primero en a lineyalinia de suzesión, cuan nunca no l'eban preparato ta ixo, con as cuatre muertes escaítas en chunto en menos d'una añata.
===Matrimonio (1109 - 1114)===
[[Image:AlfonsoVI of Castile.jpg|thumb|right|150px|Lo rei [[reino de Castiella|castellán]] [[Alifonso VI de Castiella|Alifonso VI ''lo Templato'']], suegro d'Alifonso I d'Aragón.]]
O coronamiento d'Alifonso en [[1104]] suposaba tamién un problema dinastico que eba de subsanar-se como més rapedo se podese: Lo nuebo rei pasaba d'os 30 años e yera encara soltero. Ixa condizión, que no se les feba banal á os altros reis cristians d'a [[Peninsula Iberica|Peninsula]], bien rapedo le aganó os amicosamigos d'entre las casas reyals con fillas casaderas. L'alabez rei de [[Reino de Castiella|Castiella]], [[Alifonso VI de Castiella|Alifonso VI]], teneba una filla bídua ([[Urraca I de Castiella|Doña Urraca]]) sabendo como buen yera lo monarca aragonés en a guerra, pensó que talment si se casasen ibi abría buen aliyatoaliato contra d'os moros e ebentual lider ta os exerzitos de Castiella.
 
Lo matrimonio entre Alifonso e Urraca se fayó en a billa [[Reino de Lión|leyonesa]] de [[Sahagún]], en l'año [[1109]] (l'añata mesma d'a muerte d'o paire d'Urraca), anque en o futuro abría de tener consecuenzias desastrosas.
 
As motibazions d'ixe fracaso son bien dibersas: per un costato, la politica nobiliaria d'Alifonso en [[reino d'Aragón|Aragón]] e [[reino de Nabarra|Nabarra]] s'eba caraterizato dica ixe inte per premiar siempre os meritos, espezialment os melitars, fenomén posiblement esplicable perque surtiba de territorios chicoz e demograficament pobres, sin de guaire nobleza pre-esistent, e alabez eba basato la conzesión de titols nobiliarios ta las nuebas tierras conquiestas en a caballería e os meritos melitars, fendo-se con bien poquet costumbre de quitar-se con noples de luengo linache, como en eba muitos en Castiella. O reino castellán, con una nobleza que i yera bien consolidata, dende os prenzipios estió un puesto poco comodo ta lo rei aragonés, mutomuito més encapuzato con as balors morals de lo rito cristiano romano (s'ha de pensar qué relichioso yera) d'entre elas destacando-ne la fidelidat. Á de més, lo rei aragonés se miraba d'introduzir en os suyos territorios bels focos de [[burguesía]] (artesanos, comerzidants, etz) que contrarrestás o poder d'a nobleza
 
[[Urraca de I Castiella|Urraca]], á la cuentra d'ixo, diz que yera una muller tan capezuta como él, pero que per a formazión que eba tenito en a cort d'Alifonso VI, més s'estimaba formar una cort de noples coneixitos, e despreziando-los, no deixar que os burgueses tenesen cosa que dezir en a politica d'os reinos. Cuan lo [[reino d'Aragón|monarca aragonés]] dezidió (unilateralment) que estaría buen que os burgueses s'establisen en diferents billas e ziudaz de lo [[camín de San Chaime]] en territorio de [[reino de Castiella|Castiella]] e de [[Reino de Lión|Leyón]], alentando que se i comerziás, arrulló posiblement sin pensar-se-lo guaire lo mensache que yera él la un qui disposaba qué s'eba de fer en Castiella, e no pas a suya muller. Ixo causó gran maldato en a nobleza castellana, que no beyoron mica bien que un rei foraneyo fese ixas cosas, e á demés, innorando la boluntat de la suya reina que yera, á lo cabo, la reina lechitima de Castiella e de Leyón.
Linia 73:
===Estratechia melitar, reconquiesta d'Aragón===
[[Image:Taifas2.gif|thumb|right|250px|A debisión d'os territorios cristians e musulmans d'a [[Peninsula Iberica]] á redol de l'año [[1080]]. [[Saraqusta]] yera una d'as taifas més importants d'[[Al-Andalus]], e ixo eba impedito que [[Reino d'Aragón|Aragón]] creixese.]]
A reconquiesta d'Alifonso en o [[reino d'Aragón]] se debidió en dos fases. A primera, rapeda e carauterizata per ganar puestos de gran importanzia estratechica, escomenzó á prenzipios de [[1105]] (poquez meses dempués que lo coronesen rei) e remató en [[1107]] con a conquiesta d'as billas prenzipals en a redolata d'[[A Litera]]. O matrimonio suyo con [[Urraca I de Castiella]] en [[1109]] sennificó una pausa de 5 años en l'abentueraabentura de reconquerir contra d'os moros de [[Saraqusta|Zaragoza]]. A segunda fase, á partir de [[1114]], anque de primeras estió més lenta, encluyó tamién l'anesión de nucleyos ta lo [[reino de Nabarra]], e que se fese chugar un nuebo papel á la diplomazia esterior, que dica l'inte no en eba chugato garra: Una fuerte alianza con os gascons d'o [[bezcondato de Bearn|bezconte de Bearn]] [[Gastón IV de Bearn|Gastón IV]], e la promulgazión d'una [[bula papal]] que atorgaba os mesmos benefizios de liberazión espirital á os qui luitesen á lo costato d'Alifonso contra os moros que á os qui se'n isen enta las [[Cruzatas]], produto d'un ésito diplomatico en o [[ziudat d'o Baticano|Baticano]].
 
====Primera etapa (1104 - 1109)====
Tan buen diya como lo coronoron [[reino d'Aragón|rei d'Aragón]] e [[reino de Nabarra|Nabarra]], Alifonso comenzó á sembrar a semientsimient d'ixo que 14 años dimpués abría de culminar con a conquiesta de [[Saraqusta|la ''Madinat Albaida'']], cambeyando de tot a estratechia que eban emplegata os suyos predezesors. Enzetó e remató la presa d'[[Exeya d'os Caballers|Exeya]] en [[1105]] e per lo [[fuero d'Exeya|fuero]] tan prenzipal que le dió toz os suyos abitants abutos e benideros estioron dende alabez caballers (per ixo tien ixe nombre). Completó en a mesma añata la conquiesta d'a resta d'as [[Zinco Billas]], fendo-se con [[Taust]] e [[Sadaba]], e luego fendo un contino per a [[bal de l'Ebro]] dica encorralar-ie la capital de tot per l'ueste, en una operazión que si se mira con a perspetiba d'ixa epoca (d'os tiempos que costaban as conquiestas), puet bien dezir-se-ne "''relámpago''".
 
En a mesma añata d'o [[1105]] gosó mandar que i construisen dos castiellos en a campa de l'Ebro debant de Saraqusta, á tiro d'escazilo, talment como si gosase menazar con a suya presenzia lo rei [[Al-Mustain II de Saraqusta|Al-Mustain II]]; os castiellos de [[Chuslibol]] («''Deus lo vol''» en [[aragonés]] d'ixa epoca) e [[Lo Castellar (Zaragoza)|lo Castellar]].