|
[[Image:119.Envista d'a bal d'a Zinca dende Puertolas.JPG|thumb|250px|A '''balle d'a Zinca''', tal como se bei de [[Puertolas]].]]
{{sobrarbe}}
[[Image:119Start hand.Envistasvg|25px|Bariedaz ddialeutals de l'aAragonés]] bal<small>'''Ista fualla ye escrita en [[Aragonés d'a Zincaballe dendede Puertolas.JPG|thumb|350px|Ra l'''Balaragonés d'a Zinca'''balle embistade dende [[Puertolas]]]]'''.</small>
A '''Bal d'a Zinca''' ye ra bal que forma o río [[río Zinca|Zinca]] á mientres d'o suio transcruze d'o [[Sobrarbe]], dend'es monezipios de [[Tella-Sin|Tella]] ent'[[Abizanda]]. Ye considerada a tal dimpués que [[Río Zinca|ro río]] sobrepase ro [[Collau d'as Debotas|Forato d'as Debotas]], per tanto, eixiu d'a [[Bal de Bielsa]], encara que belas begadas se bi clama asinas también en es trangos inferiors d'o riu per [[Semontano de Balbastro|Semontán]] i [[Zinca Baxa|ra Zinca Baxa]].
A '''balle d'a [[río Zinca|Zinca]]''' ye ra forma como se'n dize de normal d'a [[balle]] que forma o río dito pasando per o [[Sobrarbe]], partindo de tan d'alto como ro [[Forato d'as Debotas]], enno monezipio de [[Tella-Sin]], ta pasato ro [[congosto d'Entremón]] en la uno d'[[Abizanda]]. Ixo ye, per un regular, dezir-ne d'o transeuto que queda d'entre ras [[Sierras interiors perinencas|Sierras Interiors]] e ras [[Sierras esteriors perinencas|esteriors]] d'o complexo cheografico perinenco. A balle d'a Zinca ye l'eixe prenzipal d'ista ''comarca'', rezebindo mica per baixo d'a suya metat (en [[l'Aínsa]]) l'augua de l'[[río Ara|Ara]]. Tamién se'n dize á sobent asinas d'a cuenca que ba fendo o río mesmo cuan que tira més ta baixo á trabés d'o [[Semontano de Balbastro|Semontano]] e dera [[Zinca Baxa|tierra de Fraga]].
O [[Collau d'as Debotas|Forato d'as Debotas]] ye un congoste calcario que tranca o paso d'a [[Zinca]] d'entre [[Salinas de Sin|Salinas]] e [[l'Infortunada]], entre ras bersanz de ''Craparizas'' y ''O Mataire'' (d'o mallo d'a [[Punta Lierga]]) y ''Coscollar'' y ''San Andreu'' (d'a [[Montaña de Tella]] -Punta Laquín (1290m), Punta Tella (1439m) e Peña Silbán (1336m)-). Cuan A [[Río Zinca|Zinca]] n'amaneixe per o lugar de [[l'Infortunada]], troba-se que ne fan benefizio hidroelectrico con uno entibo, clamau ofizialment "''Embalse de [[A Espuña|Laspuña]]''" (lugar d'o cuo ne dista cuasi 8 Km) pero que á ista redolada se li conoxigue como á [[Entibo d'a Infortunada|Entiu de l'Infortunada]], o cuo libra l'augua que reculle d'a [[Zinca]] i de l'[[Río Irués|Irués]] ent'a zentral hidroelectrica, prenzipal motor economico d'o lugar durantes d'añadas.
[[Image:La Infortunada - Pantano.jpg|thumb|250px|left|l'[[Entibo d'a Infortunada|Entiu de l'Infortunada]] amuestra a suia color carauteristica d'auguas caregadas de [[Carbonato calzico|carbonatos]]]]
[[Image:158.Eixenzia d'o sol á ra bal d'a Zinca.JPG|thumb| 350px250px|Boca d'o día en raenna ''' Balballe d'a Zinca''' .]] ▼A [[cal|calz]] desprenuta d'as peñas á es primers quilometros d'a [[Zinca]] fa que l'augua entibada en ixa reclosa siga d'una color carauteristica, blanquinosa, mas que no transparenta.
En o paso suyo per o Sobrarbe, a [[río Zinca|Zinca]] rezibe l'augua, en sentito norte-sur e per o canto de lebante, d'o [[río Irués]] en [[La Infortunada|A Infortunada]]-[[Badaín]], e [[Río A Nata|ra Nata]] en [[Cherbe]], e mesmo per o canto ueste [[río Yaga|ra Yaga]] en [[l'Espital de Tella]], o [[río Bellós|Bellós]] en [[Escalona]], [[río Ara|l'Ara]] en l'Aínsa e més luego ra [[río Susía|Susía]] en [[Ligüerre d'a Zinca|Ligüerre]]. En o transcurso dera balle per o Sobrarbe, a Zinca se represa en [[Entibo de La Infortunada|A Infortunada]] (0,4 hm<sup>3</sup>), [[Embalse de Mediano|Mediano]] (436 hm<sup>3</sup>) e [[Embalse de Lo Grau|O Grau]] (401 hm<sup>3</sup>, pos a presa ye enno Semontano pero l'embalse queda parzialment en Sobrarbe).
==Enrastres esternos==
AS fondaletas d'''Os Guaz'', como son clamadas astí ras bailetas que leban, auguasbal, enta l'aubridura de [[l'Ospital de Tella]], an bi desaugua a [[río Yaga|Yaga]], (baxo d'a man d'a ''Lenera Mala'' -d'o mallo d'a [[Peña Solano]]-) fan a serpient ent'as faldadas d'[[A Espuña]] i d'a [[Peña Montañesa]], altaria an o río només bi toca ro lugar d'[[Escalona]]. A [[Bal de Puertolas]] amorta astí, aportando l'augua d'o [[río Bellós|Bellós]] e de tota ra cuenca d'a [[Bal d'Añisclo]] i d'a [[Bal de Bió]].
*{{commonscat|Valle del Cinca|a balle d'a Zinca}}
*{{es}} [http://www.lospirineos.com/pages/valles/valles.asp?cat=5 Informazión d'a balle d'a Zinca]
Fent bel resumen; en es quilometros que separan [[Salinas de Sin|Salinas]], puesto an termina a [[Bal de Bielsa]], e l'esembocadura d'o [[río Bellós|Bellós]], a [[Zinca]] bi ha aplegau as afluienzias de cuatro grans afluienz (como no en beierá més ent'a [[l'Aínsa]]): ra [[Río Zinqueta|Zinqueta]] (que bi aporta l'augua d'a [[Bal de Chistau]]), a [[Río irués|Garona de l'Irués]] (con as auguas d'o mallo de [[Cotiella]] i d'a [[Bal d'a Espuña|''Balle'' d'A Espuña]]), a [[río Yaga|Yaga]] (esaguant d'a ''Montaña Sesa'' i d'as [[Colladas d'Escuaín]]) e finalment o [[río Bellós|Bellós]], chunión deras cuencas d'[[Bal d'Añisclo|Añisclo]] i de [[Bal de Bió|Bió]].
Dimpués d'ixo, a bal d'a Zinca se fa solanera i aubierta ent'o sud á trabiés d'a fertile ''Ribera d'[[A Buerda|a Buerda]]'', a muga natural d'entre l'alto i ro baxo [[Sobrarbe]], o primer monezipio an no bi ha garra [[abieto|abietar]]s ó [[Fau|Faberas]]. En [[l'Aínsa]], l'[[río Ara|Ara]] bién ta unir-se ent'a [[Zinca]] cuasi en as rematanzas de l'[[Entibo de Meyano|Entiu de Meyano]], perque á ras añadas que son pliebudas, l'augua entibada plega ent'o ''pont de [[Banastón]]'' d'a [[l'Aínsa|ziudat amurelada]]. Ye ixe ro final dera bal en [[Sobrarbe]] autualment. En autres tiempes se feba continuidat ent'[[Abizanda]] i as estribazions inferiors d'a redolada, pero autualment, con una munión de lugars desabitaus i dos cuencas entibadas fan-la trencada. Dimpués, bela suerte de suzesión d'entibaches mantinen ra [[Zinca]] amortada ent'á l'eixida ent'o [[Semontano de Balbastro|Semontán]].
▲[[Image:158.Eixenzia d'o sol á ra bal d'a Zinca.JPG|thumb|350px|Boca d'o día en ra '''Bal d'a Zinca''']]
===A fabla d'a Zinca===
Ibi son muitos es lugars i lugarons en l'eixe zentral de [[Sobrarbe]] an se-bi charra l'[[aragonés]] encara á l'autualidat. No obstante, l'emprego d'a fabla local ye restrinxiu ta l'uso domestico, mientres que o [[castellán]] ye estendillant-s'ie á cada añada. Ye ra fabla castellana a fabla empregada en es comerzios i en a fuerta [[Torismo|autibidat turistica]] d'a bal. Asinas, muitos d'es lugars que embolican a carretera A-138 han perdiu prauticament totas ras suias trazas en as zagueras 30 añadas.
A [[Dialeutos de l'aragonés|bariedat dialeutal]] ye clamada astí ''[[Dialeuto Sobrarbe|Sobrarbe]]'' (p.ex. ''charrar o sobrarbe''). Como pasa con toz es dialeutos de l'[[aragonés]] que fincan á bals arredoladas, ye prou difizil d'establir-ne an bi son as diferenzias d'entre ers. En o caso de Sobrarbe, no son garra claras as diferenzias d'entre os dialeutos d'a bal zentral i os d'a [[Belsetán|caperelera d'o mesmo río]] u encara que d'es de l'[[Bal de Broto|alta bal de l'Ara]] (charres ''[[Bergotés|bergoteses]]''). A ragón d'isto ye que tradizionalment as bals [[Alto Aragón|altaragonesas]] no yeran estancas, si que muitos d'es suyos ofizios teniban implicazions de treslatos i d'aber de biaxar d'entre bals arredoladas. Asinas, collas de [[Nabata|nabaters]], [[picador|picadors]], [[transhumanzia|pastors]], etc. de bals bezinas paseban temporadas en es lugars d'uno u autro puesto, emfuertezint o bagache d'expresións i trazas dialeutals que zirculeban continuament d'entre d'as bals.
Per ixo, a clasificazión d'es dialeutos per as bals an s'ibi charran ye difizil, i respond unicament ent'a nezesidat clasificatoria d'es lingüistas, més que ent'a garra diferenzia que estie tanxible t'es suios charranz. En l'autra mano, también cale mentar que ro prozeso de degradazión i de castellanizazión fura que bi ha experimentau a ''fabla'' á ras zagueras decadas d'o [[sieglo XX]], bi ha portau enta l'atomizazión d'as comunidaz de fablanz á zerteras bals. Asinas, cuan l'estudeoso se referix ent'es charranz d'o [[Belsetán]] ó d'o [[Bergotés]], no ye pensando que d'entre istas bals bi poderia aber nuclios de fablanz i que, a més, ixes dialeutos mantienen prauticament intautas as trazas comuns que feban que, decadas entazaga, formeren parti d'o mesmo sistema dialeutal.
[[Categoría:Bals pirinencas|Zinca]]
| 