Diferencia entre revisiones de «Rueca»

Contenido eliminado Contenido añadido
ref
Sin resumen de edición
Linia 1:
[[Imachen:Reine Berthe et les fileueses, 1888.jpg|thumb|250px|''A reina Berta y as filaderas'' (Albert Anker, olio sobre lienzo de 1888). As mesachas aguantan as ruecas debaixo d'o brazo izquierdo entre que con a man dreita tuercen o [[fuso]].]]
[[Imachen:Elderlyspinnera.jpg|thumb|300px|Una muller viella con una rueca.]]
UnaA '''rueca'''<ref> {{es}} [[Brian Mott]] ''El habla de Gistaín'', [[Instituto de Estudios Altoaragoneses]], [[1989]], ISBN 84-86856-15-9, p.124 </ref> (u '''filosa'''<ref> {{es}} [[Fernando Romanos Hernando]]: ''Aragonés ribagorzano d’Estadilla dende a obra de Cleto Torrodellas y Pablo Recio'', p.24 </ref> en [[aragonés ribagorzánribagorzano]]) ye un traste pa [[filada|filar]] manualment fibras textils. A rueca formaba parella con o [[fuso]], destinau a ateserar o filo que resultaba de a [[filada]] en a cantidat d'una «fusada».
 
Ista ferramienta consiste en unaun gayata[[tocho]], cheneralment de canya, rematau por una cabeza an s'enrolla aos ramabrins de fibra que se quiere filar, quecutio-cutio incorporaen unabaixando rueda,por unl'[[asta]]. pedalA ul'acción manillerad'enrollar yos unabrins arredol d'a rueca en a [[dovanaderaVal de Chistau]] chicotase le diz «rocar» u suporte«arrocar»<ref chiratorioname=MonesmaLana>[[Eugenio fixoMonesma|MONESMA, Eugenio]] (director). ''[https://www.youtube.com/watch?v=NnMBazN72zY La lana en oel qualPirineo. sProceso textil tradicional de la lana.]'enrolla' (documental).</ref> os brins, y una mangueravez paque facilitari ason, suyaen extensión[[Agüero]] se diz que as fibras son «rocadas».<ref name=MonesmaLino>[[Eugenio Monesma|MONESMA, Eugenio]] (director). [https://www.youtube.com/watch?v=tE461o1Ct5M ''El lino. Cultivo, recolección y aelaboración utilizacióntradicional de prendas.''] (documental).</ref>
 
As formas más primitivas de ruecas no yeran si que un [[palo]] rematau en [[forca|forqueta]], lo que permitiba punchar l'estrimo y luego d'ir [[Trena (peinau)|fendo trena]] (anque no guaire preta) con os brins de a fibra que se quiere rocar, baixín-baixiando por arredol de l'asta. Atras veces se ligaba os brins con cordels no guaire pretos, pos en qualsiquier caso lo que se busca ye sacar-ne dimpués a fibra con os [[dido]]s d'una sola mano, de regular a izquierda.
 
== Emplego ==
[[Imachen:Wirtel01.png|thumb|right|200px|a) Rueca. b) [[Fuso]]. c) Rodeta.]]
En filar, a rueca s'agafaba por debaixo d'o brazo menos dominant, refirmando la cabo d'abaixo de l'asta en a cintura d'a ropa u d'o [[mandil]], se decantaba abant, y con o brazo preto contra las costiellas y a mano d'ixe mesmo brazo por debaixo d'an pendeba las fibras, s'iba sacando poquet-a-poquet os brinetz con as puntas d'os didos y se principiaba a «torcer», fendo que pillasen l'apariencia d'un filo por primer vez. Pa aduyar-se a que os brins se pegasen y estasen de millor agafar se podeban ensalivar, lo que dió lugar a la chanza siguient:
{{Cita|Por a pierna p'arriba subo como loco,</br> y llegando t'arriba mojo o guisopo.<ref name=Dieste>DIESTE, José Damián. ''Adivinanzas del Alto Aragón''. Xordica, 2009. ISBN 978-84-96457-40-9. P. 14.</ref>|Popular documentau en [[Grasa (Uesca)]].}}
 
Alavetz, con a mano dominant se feba pasar l'estrimo d'o filo por una [[osca|osqueta]] que teneba o [[fuso]] en a rodeta y se tiraba a chirar pendiu d'o propio filo, que se teneba agafau con os didos. Asinas, pendiu y chirando a-escape, ye como o fuso le imprimiba la torcedura a o filo. Ixa acción se deciba «torcer» o filo.<ref name=MonesmaLana/> De a [[traza]] que tenese o [[filador]] u filadera torcendo dependeba la calidat de trama con que remataba o filo.
 
Sobre o boche d'o fuso por debaixo d'a rueca, que bella vez tocaba o suelo y tringolaba, i hai tamién bella [[devineta]] como a siguient:
 
{{Cita|Una dama está en paletes.</br>Un galán le está bailando</br>y a'l son de [[castanyuela]]s</br>as tripas le va sacando.<ref name=Dieste>DIESTE, José Damián. ''Adivinanzas del Alto Aragón''. Xordica, 2009. ISBN 978-84-96457-40-9. P. 14.</ref>|[[Zresola|Ceresola]] de [[Sarrablo]]}}
 
== Contexto cultural ==
[[IMachen:Bartolomé Esteban Murillo (1617-1682) - An Old Woman Holding a Distaff and Spindle - 732120 - National Trust.jpg|thumb|right|''A viella con rueca y fuso'' de [[Bartolomé Esteban Murillo]], olio sobre lienzo de 1650 u 1660. As [[güela]]s y as viudas yeran as que más filaban, y a-sobén lo feban pa otri.]]
A [[filada]], que más d'antes la feban quasi nomás que as [[muller]]s, yera la segunda fayena que más tiempo les costaba dimpués de lo relacionau con a casa.<ref name="VIOLANTPirineo">[[Ramon Violant i Simorra|VIOLANT SIMORRA, Ramon]]. ''El Pirineo Español. Vida, usos, costumbres, creencias y tradiciones de una cultura milenaria que desaparece'' (2º Ed.). Barcelona. Editorial Alta Fulla, 1989. ISBN 84-86556-87-2</ref>
Filar con rueca y fuso yera una fayena larga y delicada, y pasaba a-sobén que as mullers de casas ricas de l'[[Alto Aragón]] no la quereban fer y les n'encomendaban a las pobres, por eixemplo a truca d'atros recursos que aquellas no podesen tener.
 
Atras veces yeran as mullers pobres que se trobaba minguadas as que s'ofreceban a filar pa otri. Con que as [[viuda]]s u ancianas solas podeban fer truca de filar una cantidat por o treballo fisico más propio d'os hombres, como labrar, que no se podeba fer en casa suya.
 
Tamién pasaba que a valor que se sacaba d'os [[filo]]s que a trancos y barrancos se filaba yera poco, con que tendeba a considerar-se que valeba millor fer atras cosas si se podeba.
 
{{Cita|Poco se gana en filar, pero menos en mirar.|Popular aragonés.}}
 
== Se veiga tamién ==
 
* [[Demoret]].
* [[Devanadera]].
* [[Torno de fer trama]].
* [[Cardau d'a lana]].
* [[Filada]].
 
== Referencias ==
{{Listaref}}
 
[[Categoría:Ferramientas d'a filada]]
[[Categoría:Treballos d'a lana]]