Diferencia entre revisiones de «Adchectivos indefinius en aragonés»

Contenido eliminado Contenido añadido
AraBot (descutir | contrebucions)
m clean up, replaced: o Sobrarbe → Sobrarbe using AWB
Etiqueta: Revertido
Desfeita a edición 1730419 de AraBot (desc.)
Etiqueta: Deshacer
Linia 7:
Presenta variación en chenero y numero: ''algún(o)'', ''alguna'', ''algun(o)s'', ''algunas''. Deriva d'o latín *''ALICUNU'' (''ALIQUIS''+''UNU''), y presenta cognatos en todas as luengas vecinas de l'aragonés, encara que en [[idioma francés|francés]] presenta un significau negativo. Se relaciona con o pronombre indefiniu ''algún(o)'', ''alguna'', ''algun(o)s'', ''algunas''.
 
Bell autor l'ha considerau un castellanismo que substituye a ''bell'' u a ''qualque''. [[José Antonio Saura Rami]] argumenta que talment no siga autoctono en [[aragonés benasqués|benasqués]] porque no se troba a suya teorica contrapartida ''ninguno''<ref name=SAURABEN>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas''. [[Gara d'Edizions]], [[Institución Fernando el Católico]], 2003 p 158, p 164.</ref> (se troba o adchectivo indefiniu ''cap'' y o pronombre ''digú'' como derivau de ''NEC UNU''), y antiparte, encara se documenta o indefiniu ''bell'', ''bella''.
 
[[Miguel Ánchel Barcos]] considera que no bi ha datos pa afirmar u negar a suya pertenencia a lo sistema aragonés, pero que a perda de ''bell'', ''bella'' ha suposau a suya expansión<ref name=BARCOAN> {{es}} [[Miguel Ánchel Barcos|Barcos, Miguel Ánchel]]: ''El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago''. [[Gara d'Edizions]]. Zaragoza, 2007. pp 63-64 ISBN 978-84-8094-058-0.</ref>.
 
O indefiniu ''algún(o)'', ''algunas'' ye d'uso regular en [[aragonés medieval]].
 
== Adchectivo indefiniu ''atro'', ''atra'' ==
Linia 24:
 
== Adchectivo indefiniu ''bell'', ''bella'' ==
L'adchectivo ''bell'' se pronuncia en aragonés cheneral /bel/, ye sinonimo de ''qualque'' y siempre va debant d'o substantivo. Seguntes [[Gerhard Rohlfs|Rohlfs]] deriva d'o latín ''BELLUS'' y presenta equivalents en [[occitán gascón|gascón]] (''bet'' en masculín, ''bero'' en feminín<ref>{{es}} [[Chabier Tomás Arias]]: ''El aragonés del BiellSobrarbeBiello Sobrarbe''. [[Instituto de Estudios Altoaragoneses]] ([[1999]]).</ref>), y [[catalán antigo]]. O pronombre indefiniu relacionau con l'adchectivo indefiniu ''bell'' ye ''bell un'' (/bel un/).
 
Se gosa fer servir sobre tot en singular, (''bell'' en masculín, ''bella'' en feminín)<ref name=PURRIBAGOC>{{es}} [[Maria Luisa Arnal Purroy]]: ''El habla de la Baja Ribagorza Occidental'' [[Institución Fernando el Católico]], 1998, pp 271-285</ref>, d'astí que mesmo bell autor haiga sinyalau l'ausencia d'o plural en a variant de l'aragonés que describiba<ref name="FernandosChistabin">{{es}} [[Fernando Blas Gabarda|BLAS GABARDA, Fernando]] y [[Fernando Romanos Hernando|ROMANOS HERNANDO, Fernando]], ''Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano''; Gara d'Edizions. Zaragoza, [[2008]]. <small>ISBN 978-84-8094-061-0</small></ref> u mesmo que o emplego plural siga efecto d'una [[influencia lingüistica|influencia]] d'o castellán<ref name="MORFOSINBEL">{{es}} [[Chabier Lozano Sierra|Lozano, Ch.]], [[Ánchel Loís Saludas|Saludas, Á.L.]] (2005). ''Aspectos morfosintácticos del belsetán''. Zaragoza: [[Gara d'Edizions]] - [[IFC]].</ref>. A escaseza d'o emplego en plural s'explica por o suyo caracter indefiniu, que fa que no haiga de menester as formas en plural<ref name=BARCOAN/>, car o suyo mesmo significau abraca una ideya de plural<ref name="FernandosChistabin"/>.
 
As pocas vegadas que se fa servir en plural presenta en masculín as formas ''bellos'' u ''bells'' (que se pronuncia tamién en quasi totz os puestos /bels/), y en feminín ''bellas''. Un d'os pocos usos bien documentaus en plural ye en [[aragonés ribagorzano|Ribagorza]] acompanyando a numerals pa dicir "aproximadament":
Linia 39:
*'''''Bellas''' veces n'estoi farto...''<ref name=DICCIONARIOCAMPES/>.
 
A forma feminina presenta as variants foneticas ''bel·la''<ref name="MORFOSINBEL"/> con [[L·l|ele cheminada]] en belsetán y ''bela''<ref name="FernandosChistabinMORFOSINBEL"/><ref name="MORFOSINBELFernandosChistabin"/> con simplificación d'esta ''[[L|ele]]'' en [[aragonés belsetán|belsetán]] y [[aragonés chistabín|chistabín]].
 
A forma masculina presenta una variant quasi desapareixida con [[L·l|l cheminada]] en belsetán que se presenta quan lo substantivo encomienza por vocal, fenomeno comparable a la ''[[liaison]]'' d'o [[idioma francés|francés]] con atras consonants:
Linia 45:
*''Bel·l hombre''.
 
En l'[[Aragonés de la Val de l'Ebro|aragonés d'a val de l'Ebro]] no se debeba fer servir o indefiniu ''bell'', ''bella'' porque no amaneix guaire en os textos medievals y o que trobamos ye ''qualque'' bella vegada.
 
Actualment ''bell'', ''bella'' se troba en tot l'[[Alto Aragón]] pero en claro retacule. En [[aragonés ansotano|ansotán]] quasi no se fa servir y a suya presencia se reduce a expresions fosilizadas y a la conoixencia d'a chent mes viella<ref name=BARCOAN/>; en [[aragonés baixorribagorzano|Ribagorza Baixa]] ya quasi no lo fan servir as cheneracions mes chóvens<ref name=PURRIBAGOC/>.
Linia 74:
*''No hi hai '''garra''' fuent.''<ref name="MORFOSINBEL"/>
*''Ta '''garra''' puesto.''<ref name=TELLALOZANO/>
 
 
== Adchectivo indefiniu ''gota'' ==
Línea 81 ⟶ 82:
== Adchectivo indefiniu ''guaire'', ''guaires'' ==
Ye invariable en chenero, pero presenta variación en numero. Se fa servir con un significau de quantidat alta pareixiu a ''muito'' pero en oracions negativas, interrogativas y [[oracions condicionals en aragonés|condicional]]s.<ref name=TELLALOZANO/> [[superstrato francico en aragonés|Deriva d'o francico]] ''WAIGARO'' y tien os suyos cognatos en luengas [[luengas galo-romances|galo-romanica]]s: ''gaire'' en catalán y occitán y ''guère'' en francés. Eixemplos d'uso:
*''No y estaban '''guaire''' rato.''<ref name=PURRIBAGOC>{{es}} [[Maria Luisa Arnal Purroy]]: ''El habla de la Baja Ribagorza Occidental'' [[Institución Fernando el Católico]], 1998, pp 271-285</ref>
*''No tengo '''guaires''' ganas.''<ref name=PURRIBAGOC/>
 
Línea 126 ⟶ 127:
*'''''Tota''' la nuet circulaba coches''.<ref name="MORFOSINBEL"/>
 
En l'[[aragonés d'a Val de Tella]] se presenta como ''tot'', ''toda'', ''totz'', ''todas'', no pronunciando-se a -t final en a mes gran part d'os casos y tendendo a perder-se a forma ''totz'' debant d'a forma ''todos'' por castellanización.<ref name=TELLALOZANO/> Tamién en [[aragonés chistabín|chistabín]] se diz ''tot'', ''toda'', ''totz'', ''todas'', pronunciando-se en [[Chistén]] /toa/ y /toas/.<ref name="FernandosChistabin">{{es}} [[Fernando Blas Gabarda|BLAS GABARDA, Fernando]] y [[Fernando Romanos Hernando|ROMANOS HERNANDO, Fernando]], ''Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano''; Gara d'Edizions. Zaragoza, [[2008]]. <small>ISBN 978-84-8094-061-0</small></ref>
 
== Adchectivo indefiniu ''un(o)'' ==
Línea 146 ⟶ 147:
*'''''Qualque''' día d'éstes en mató un altro''.<ref name="MORFOSINBEL"/>
*''Per '''qualque''' cosa debe estar''.<ref name="MORFOSINBEL"/>
*''Es mayordomos hopan a tot meter ta Sobrevilla a escar '''qualque''' tremol ta la plaza''.<ref name="FernandosChistabin">{{es}} [[Fernando Blas Gabarda|BLAS GABARDA, Fernando]] y [[Fernando Romanos Hernando|ROMANOS HERNANDO, Fernando]], ''Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano''; Gara d'Edizions. Zaragoza, [[2008]]. <small>ISBN 978-84-8094-061-0</small></ref>
*''Encara queda '''qualques''' mullers n'a plaza''.<ref name="FernandosChistabin"/>