Diferencia entre revisiones de «Sobrarbe»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 21:
}}
 
O '''Sobrarbe''' ye una [[comarcas d'Aragón|comarca oficial]] d'[[Aragón]]<ref name="Ley">{{es}} [http://www.comarcas.es/index.php/mod.normativas/mem.detalle/idnormativa.38/relcategoria.201/chk.5e5fa2d0456f34deb8a6b0cf2e231d02.html «''Ley 5/2003 de creación de la Comarca de Sobrarbe''» en a pachina d'o programa de comarcalización d'o Gubierno de Aragón], expublicada en o ''BOE'' de [[26 de frebero]] de [[2003]]. Consultau o [[25 de frebero]] de [[2011]].</ref> situada en o norte d'a [[provincia de Uesca]], que fa muga con o [[departamentos de Francia|departamento]] d'os [[Altos Pireneus]] de [[Francia]] per o norte, con a tamién comarca aragonesa de [[Ribagorza]] per l'este, con o [[Semontano de Balbastro]] per o sud, con l'[[Alto Galligo]] per l'ueste. A suya [[capital]]idat, per motivos de tradición historica y d'importancia demografica,<ref name="Ley"/> ye compartita d'entre as [[villa]]s de [[L'Aínsa]] y [[Boltanya]].<ref name="Ley"/>
 
Cheograficament parlando, o Sobrarbe ye una comarca de [[montanya]], con qualques d'as alturas mayors de tot lo [[Pireneu]],<ref name="RedNatural">{{es}} ANTOR CASTELLARNAU, Ramón ''et alter''. ''Sobrarbe'' (num. 21 en a colección Red Natural de Aragón); Ed. [[Gubierno d'Aragón|Gobierno de Aragón]] + Sodemasa + [[PRAMES]]. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-8321-821-1</ref><ref name="Comarca">{{es}} [[Severino Pallaruelo Campo|PALLARUELO CAMPO, Severino]] et al. ''Comarca de Sobrarbe'' (Num. 23 en a «''Colección Territorio''»). Gobierno de Aragón; Zaragoza, [[2007]]. ISBN 84-7753-630-9</ref> y que se prolarga dende as alturas d'o [[Pireneu Axial]] en norte y en a muga con Francia, dica las [[sierras exteriors pirenencas]], en sud, que la deseparan contra os [[semontano]]s aragoneses. A dita limitación clara con [[sierra]]s y formacions cheolochicas envistables fa que siempre s'haiga considerato una comarca natural y que os suyos habitants y tamién os de demés l'haigan apreciata tradicionalment como aital.<ref name="Comarca"/><ref name="Prames">{{es}} LÓPEZ DUESO, Manuel ''et alt.''. ''Sobrarbe'' (Num. 43 en a colección «''RutasCai por Aragón''»). [[PRAMES]], Zaragoza, 2006.ISBN 978-84-96007-84-7</ref> Ademés, as mugas actuals d'a comarca d'ode Sobrarbe coinciden, alto u baixo, con as que en fuén de lo [[condato de Sobrarbe]].<ref name="Comarca"/>
 
Actualment, forman a comarca un total de 19 [[municipio]]s, que en rematar l'anyo [[2010]] sumaban una población de 7.176 habitants,<ref name="CalculoINE">{{es}} [http://www.ine.es/nomen2/index.do Calculos elaboratos a partir d'a páchina «''Relación de unidades poblacionales''» d'o «''Instituto Nacional de Estadística''»], consultata o [[25 de frebero]] de [[2011]].</ref> que con una superficie comarcal de 2.202,7&nbsp;km² fan una [[densidat de población]] de 3,26 hab/km². A suya superficie representa o 14,1% de a provincia de Uesca, pero a suya población no yera si que o 3,14% de lo total d'a provincia en 2010. A comarca actual ye a heredera, en o [[Plan de Comarcalización d'Aragón]] de 2003, de l'antiga «''[[Mancomunidad de Sobrarbe]]''» formata en os [[anyos 1990]] per os achuntamientos d'os diferents municipios.<ref name="Ley"/>
Linia 30:
A comarca de Sobrarbe tiene una cheografía sinyoriata per as montanyas y per os dos grans [[río]]s que confluyen en [[L'Aínsa]]: A [[río Cinca|Cinca]] y [[río Ara|l'Ara]], y a comarca queda devidita en dos grans tipos d'espacios en os que tradicionalment s'han entendito as relacions humanas y que tiene muita relación con o espacio cheografico en o que os pobladors humans se i troban: «As Fuevas», u l'aria que corresponde aproximadament a la metat sud de a comarca, en agrupando-se con ista denominación popular lo [[Viello Sobrarbe]], a [[val d'a Cinca|val d'o río Cinca]] dende L'Aínsa t'abaixo, y [[A Fueva]] de [[Tierrantona]], y «As Valles» u espacio que comprende totas as [[val]]s tributarias d'o [[río Cinca]] y d'o [[río Ara]] dende L'Aínsa t'alto.
 
Adintro d'as mugas de lo Sobrarbe i naixen qualques d'os ríos prencipals que dimpués esnaviesan per os semontanos: A Cinca, [[río Alcanadre|l'Alcanadre]], [[río Vero|o Vero]], [[río Balcetz|o Balcetz]] (u Isuela) y o [[río Mascún|barranco de Mascún]].
 
=== Mugas ===
O Sobrarbe muga a o norte con o [[Departamentos de Francia|departamento]] d'os [[Altos Pireneus]] de [[Francia]] per o norte, con a tamién comarca aragonesa de [[Ribagorza]] per l'este, con o [[Semontano de Balbastro]] per o sud y con l'[[Alto Galligo]] per l'ueste.
 
{| width ="45%" style="border: 1px #aaaaaa solid;" align="center"
Linia 52:
=== Montanyas ===
[[Imachen:07.La man pocina (sierra d'As Zucas) - Pineta.jpg|thumb|right|250px|A man [[Pocino|pocina]] d'a [[sierra d'as Zucas]], en [[val de Pineta|Pineta]].]]
A muga d'o norte d'ode Sobrarbe, que ye a mes larga d'as mugas con [[Francia]] que tienen as quatre comarcas aragonesas d'o Pireneu, coincide con a [[cresta|crestera]] d'o «[[Pireneu Axial]]», y ye una succesión de [[pico (topografía)|pica]]s y [[altura]]s que se troban mayoritariament d'entre os 2.500 y os 3.400 metros sobre o nivel d'a mar, con dos teitos que son a segunda y a tercera alturas de tot lo Pireneu y se troban en o territorio comarcal, como son o [[Tuca Lardana|Lardana]] (3.371 metros) y lo [[Mont Perdito]] (3.355 m).<ref name="ComarcaNaturaleza">{{es}} CUCHÍ OTERINO, José Antonio; ''De la naturaleza'' (cap. I en ''Comarca de Sobrarbe'' (Num. 23 en a Colección Territorio)). Gobierno de Aragón; Zaragoza, [[2007]]. ISBN 84-7753-630-9. O capítol puede leyer-se en linia [http://www.comarcas.es/pub/documentos/documentos_I-1_0c86a27e.pdf aquí].</ref>
 
A linia con a man septentrional d'o Pireneu no tiene si que cinco [[puerto]]s que son, a saber-se, o [[puerto de Buixaruelo]] en a cabecera d'a [[val de l'Ara]], a [[breca de Roldán]] por a part de lo macizo d'[[As Tres Serols]], o [[puerto de Bielsa]] u «puerto viello», y o «[[puerto de la Madera]]» y o «[[puerto de la Pez]]» (nombres grafiatos en [[aragonés chistabín|chistabín]]) per a [[val de Viadors]] (tributadera de Chistau). De totz cinco, o paso per a breca de Roldán ha gosato estar siempre lo mes temito, per l'altura per a on se i pasa y per as mudanzas que a sobén i tiene l'[[orache]], y encara en l'actualidat ye un paso per a on que no se i recomienda pasar si que a os pireneistas mes templatos.
 
En sud de totas istas montanyas, creixen as vals mes nortencas d'a comarca, quasi totas d'oríchens glacials, que fuén socavadas per as importants [[chelera]]s d'o [[Pleistoceno]] y que en l'actualidat suposan o corso superior d'os ríos principals d'ode Sobrarbe, como son l'alta val de l'Ara u [[val de Buixaruelo]] y as suyas vals subsidiarias, a [[val de Bielsa]] y as suyas subsidiarias, y a [[val de Chistau]], a mes oriental d'a comarca.
[[Imachen:Penya Montanyesa dende A Buerda.jpg|thumb|right|250px|A [[Penya Montanyesa]], envistable dende quasi toda la val d'o río Cinca en Sobrarbe.]]
Dimpués, mes en sud de ixas vals mes axials, se i puede trobar un cinturón de monts que trescruza la comarca no guaire leixos en [[kilometro]]s de la crestera d'o Pireneu Axial, de forma sensiblement paralela a las mugas, y que muitors autors consideran que ye asimilable a lo complexo d'as [[sierras interiors pirenencas]].<ref name="ComarcaNaturaleza"/><ref name="CuencaDelAra">{{es}} [[José Luis Acín Fanlo|ACÍN FANLO, José Luis]] et alt. ("Colectivo Pirineos"). ''La Cuenca del Ara, Aula Itinerante / Ruta Práctica''. Diputación General de Aragón; Zaragoza, [[1985]]. ISBN 84-505-2004-5</ref> Son formacions en as que i domina la [[calsinera|penya calsinera]], y se troban representatas per o macizo d'a [[sierra Tendennera|Tendenyera]] (2.853 m) sobre l'alta val de l'Ara, as [[Sestrals]] (2.106 m) que sinyorean a [[val d'Anyisclo]], de Puértolas y [[val de Vio|de Vio]], o [[Castiello Mayor]] (2.014 m) sobre [[val de Puértolas|Puértolas]], y o [[macizo de Cotiella]] (2.912 m) que con as suyas filials, [[Penya Lierga]] (2.268 m) y [[Penya Montanyesa]] (2.291 m) domina la val d'a Cinca y A Fueva. Dos grans sierras calsinosas se troban d'entre qualques d'ixas alturas menors y as vals axials, y comparten con as unas y as altras firmes [[puerto]]s que las meten en comunicación con gran altaria, por o que bells autors as clasifican como partes d'o Pireneu Axial, mientres que belaltros lo fan como sierras interiors; se tracta d'a [[sierra d'as Cutas]], que desepara la [[val d'Ordesa]] de l'alta val de Vio (concretament, a «val de Fanlo» ye como se conoix ixa partida) y tiene alturas como la [[punta Cuta]] (u «Acuta»; 2.236 m) y o [[Pueyo Mondicieto]] (2.382 m) sobre [[Nerín]], y a [[sierra d'as Zucas]] que desparte la [[val de Pineta]] contra la [[val de Tella|de Tella]], con alturas como [[O Zucón]] (2.750 m), o [[Portanyús]] (2.556 m) y a [[Pala d'O Bachaco]] (2.317 m) que se desploma sobre o [[forato d'As Devotas]], per a on que i esnaviesa la Cinca.
Linia 69:
:''L'articlo prencipal d'iste alpartato s'espera que sía [[Viello Sobrarbe]]''.
 
En a metat meridional de o Sobrarbe, en ueste d'o río Cinca se troba la subcomarca que se conoix tradicionalment como «[[Viello Sobrarbe]]», en a que historicament diz que naixió lo condato medieval,<ref name="Comarca"/> y que como A Fueva de Tierrantona y a Ribera de Mediano puede asimilar-se a la depresión intrapirinenca, que ixo ye, lo espacio que i ha d'entre as [[sierras interiors pirenencas|sierras interiors]] y as [[sierras exteriors pirenencas]].
 
Con denominación de Viello Sobrarbe s'agrupan tres cuencas hidrolochicas que drenan a subcomarca en tres direccions: norte, este y sud. A primer ye a semi-meseta<ref name="ComarcaNaturaleza"/> de [[Buil]], con poblacions como [[A Torriciella]] y Buil, y que corresponde con a cuenca hidrolochica de lo [[río Ena]], que desaugua en dirección norte en o río Ara aman de [[Guaso]]. Ista semi-meseta tiene una altitut en elevación muit poco sensible anque quasi constant, con bells tozals y arias de terreros intercalatas, y culmina en dirección a L'Arcusa, aman de [[Castellaz]], a on que i naixe l'Ena. Se troba deseparata de a val d'o río Cinca per o modesto [[sierra de Partara|sarrato de Bruello]], y de a val de l'Ara per as [[sierra de Sieste|sierras de Sieste]] y [[tozal de Guaso|de Guaso]].
Linia 101:
 
==== Val de l'alto Alcanadre ====
O [[río Alcanadre]] tamién naixe en a comarca de Sobrarbe, anque per bells 2,5&nbsp;km. O suyo [[naixedero]] ye a poca distancia de lo despoblato de [[Matidero]], en o termin municipal de Boltanya. O río baixa per una valleta delimitata en este per a serreta de [[Baibals]] (1.389 m, en Sobrarbe) y per l'ueste per a [[sierra d'Aineto]] ([[Alto Galligo]]) dica que, en habendo recibita l'augua d'os barrancos de [[Barranco de Cardito|Cardito]] y [[barranco de Fuset|de Fuset]] mes t'abaixo de [[Bara]], s'adintra en o Semontano de Balbastro per a [[foz de l'Alcanadre]], que ye d'entre a dita [[sierra Lupera]] y o [[tozal Cabeza]] (1.870 m) d'a [[sierra de Guara]]. Se tracta, pues, d'un aria en a que en poquetz kilometros se troban as mugas d'as comarcas de l'Alto Galligo, a [[Plana de Uesca]], o Semontano de Balbastro y o Sobrarbe.
 
En a part sobrarbenca d'ista val se troba os lugars de Matidero, [[Miz]] y [[Bibán]], totz tres en o termin municipal de [[Boltanya]].
Linia 114:
O [[Sobrepuerto]] ye una subcomarca natural situata a muita altitut, encaballetata d'entre as cuencas hidrolochicas d'o [[río Galligo]] y d'o [[río Ara]], y rodeyata per un corrolde de puntas que s'enfilan d'entre os 1.500 y os 2.000 metros d'altaria sobre o nivel d'a mar, como son (en sentito antihorario) [[Sierra d'a Monchoya|A Manchoya]] (2.034 m), O [[Pelopín]] (2.007 m), a [[punta d'A Erata]] (2.005 m), A [[Auturía|Oturia]] (1.920 m), o [[Pueyo de Cortiellas]] (1.694 m), o [[tozal de Santa Marina]] (1.646 m) y o [[tozal de Berroi]] (1.658 m). En l'actualidat ye despoblata.
 
Anque administrativament se troba despartita d'entre la comarca de l'[[Alto Galligo]] y o Sobrarbe, aproximadament a partes iguals, a realidat ye que quasi o 90% d'a suya superficie se desaugua per lo [[barranco de Forcos]], que de camín per [[Bergua]] baixa ta l'[[Ara]]. Nomas bell 10% d'a superficie, con o solo lugar sobrepuertano d'[[Ainielle]], se drenan per o [[barranco d'Ainielle]] que ye afluent natural d'o Galligo. Ademés, tal como [[José Satué Buisán]] explicaba en o suyo libro «''[[Memoria de un montañés]]''» (Xordica Editorial, 2005), os naturals de Sobrepuerto guardaban muita relación con a [[val de Broto]], mientres que, lo menos os d'[[Escartín]], [[Basarán]], [[Ciellas]] y [[Cortiellas]], no baixaban ta [[Biescas]], camín mes largo y duro, si que ta la feria de [[bestiar|ganatos]] que se i feba.<ref name="SATUE">{{es}} [[José Satué Buisán|SATUÉ BUISÁN, José]]; ''[[Memoria de un montañés]]''. [[Xordica Editorial]]; Zaragoza, 2005.ISBN 978-84-96457-25-6</ref> Manimenos, con motivo d'a festividat patronal de tot Sobrepuerto, que ye la [[romería]] de [[Santa Orosia]],<ref name="SATUE"/> si que i gosaba puyar habitants de la [[val de Basa]], como chent de [[Yebra de Basa|Yebra]], con a que Cortiellas tiene camín de ferradura tradicional.
 
En l'actualidat, d'os siete nuclios de población que omne puede identificar como propios d'o Sobrepuerto (Bergua y [[Ayerbe de Broto|Ayerbe]] miran t'a val de Broto), nomás [[Otal]], [[Escartín]] y [[Basarán]] perteneixen a l'achuntamiento sobrarbenco de [[Broto]], mientres que [[Ciellas]], [[Cortiellas]] y [[Sasa de Sobrepuerto|Sasa]] fan parte de l'achuntamiento de Yebra de Basa (Alto Galligo), y [[Ainielle]] perteneixe a Biescas (Alto Galligo).
 
==Cheolochía==
:''L'articlo prencipal d'iste alpartato s'espera que sía [[Cheolochía en o Sobrarbe]].''
 
A comarca d'ode Sobrarbe tiene a particularidat d'estar tota ella declarata [[Cheoparque]],<ref name="Comarca"/><ref name="Geoparque">{{es}} [http://www.geoparquepirineos.com/index.php?idi=1 Páchina oficial d'o Cheoparque de Sobrarbe]; consultata lo [[27 de febrero]] de [[2011]].</ref> una figura especial ta la protección d'a [[naturaleza]] que s'adhibe a la presencia de dos [[Parque natural|Parques Naturals]] ([[Parque Natural de Pocetz-Maladeta|Pocetz-Maladeta]] y [[Parque Natural d'a Sierra y as Foces de Guara|Guara]]) y un [[Parque Nacional]] ([[Parque Nacional d'Ordesa y d'as Tres Serols|Ordesa]]) y os qualques cientos d'hectarias d'espacios protechitos per a [[Red Natura 2000]]<ref name="Comarca"/> de la [[Unión Europea]] en o territorio comarcal, y que fa extensible qualques d'as propiedatz de protección d'ixes espacios a os mes de 2.200&nbsp;km² que mesura la comarca. A presencia d'o [[Cheoparque de Sobrarbe]] u «Parque Cheolochico d'os Pireneus» dexiche unas especials politicas de conciliación d'entre o [[desarrollo economico]] y a conservación d'a naturaleza,<ref name="Geoparque"/> que son chestionatas per un patronato que depende de l'administración d'a [[Comarca de Sobrarbe]].<ref name="Geoparque"/>
{{Image label begin|image=Boltaña (2).JPG|width=250|float=right|thumb=thumb|caption=L'[[anticlinal de Boltanya]] en o [[Nabaín]].}}
{{Image label small|x=0.35|y=0.07|scale=500|text=<font color="#FFFFFF">[[Nabaín]]</font>}}
Linia 131:
En o territorio d'a comarca se dan cita [[plegamiento]]s y [[anticlinal]]s envistables, de grans proporcions, como l'[[anticlinal de Boltanya]], [[anticlinal de l'Entremont|l'Entremont]] y la d'[[Anticlinal d'Anyisclo|Anyisclo]], inmensas [[napa tectonica|napas tectonicas]] como os que forman as alturas en [[As Tres Serols]] y as destacables [[penya]]s de lo macizo de [[Cotiella]] y as suyas subsidiarias ([[penya Lierga]], [[Penya Solano]], [[Sierra Ferrera]]), formacions de «carcavas» ([[terrero (cheomorfolochía)|terrers]]) extensas en a [[depresión intrapirenenca|depresión central]] ([[val d'o río Susía]]) y afloramientos de [[roca ignea|rocas igneas]] antiquismas en a [[Comachibosa]], a [[cul d'a Barrosa]] u l'[[ibón de Barbaricia]].
 
Con un percentache elevadismo d'o territorio comarcal ocupato con terrenos [[calsina|calsinosos]], as formacions erosivas, os [[karst]]s y os modelatos hidricos constituyen un atractivo adicional d'ode Sobrarbe.
 
===Historia cheolochica===
Linia 147:
O [[Mesozoico]] conoixió quasi de seguro ixe Pireneu primitivo emerchito, que debió d'existir d'entre lo [[Permián|periodo Permiano]] paleozoico y lo [[Triasico|periodo Triasico]] d'o Mesozoico, anque i ha bien pocos datos de como heba d'estar. Se piensa, manimenos, que o grau de [[continentalidat]] habría augmentato muito en respective a lo [[Carbonifero]], tot tornando-se una zona de [[disierto]]<ref name="ComarcaNaturaleza"/> en o Permiano y o Triasico inicial.
 
O Triasico suposó tamién un tiempo de deriva continental muit marcata, a nivel global, pero que en a zona en a que actualment se troba o Sobrarbe i significó un retroceso d'a formación montanyesa primitiva. En estirando-se tot lo territorio, fayó baixar as alturas y remató, en habe arredol de 200 millons d'anyos,<ref name="ComarcaNaturaleza"/> con fer que o Primer Pireneu desapareixese, deixando una [[plana]] a lo primer y dimpués fendo que i amaneixese un brazo de [[mar]] cada vegada mes amplo. En tot ixe periodo, se formón grans dipositos [[sal]]ins, que son os que en tiempos historicos recients han feito posibles as expleitacions de [[salina]]s en o [[barranco d'o Salinar]] (Trillo), y en [[Salinas de Sin|Salinas]] en a [[forcallo|confluencia]] d'o [[río Cinqueta|Cinqueta]] con a [[río Cinca|Cinca]].<ref name="ComarcaNaturaleza"/> En o Mesozoico, quasi totz os fosils corresponden a [[equinodermo]]s y chicotz invertebratos marins.
 
Os dipositos de sedimentos marins mesozoicos son os materials que predominan en a cheolochía actual d'a comarca.<ref name="ComarcaNaturaleza"/><ref name="Geoparque"/> O mantenimiento d'o territorio submerchito d'entre fa ±200 millons d'anyos y ne fa bells 70 millons d'anyos pareix que ye un feito comprebato. Anque en tota ixa dilatación temporal, o mar que cubriba l'actual Sobrarbe tuvo variacions de prefundidat y temperatura. Per ixo, en o [[Cretacio]] y [[Paleoceno]] inicial se troba variacions substancials en as ampluras y naturalezas d'os diferents sedimentos, quasi totz [[penya calsinera|calsinosos]], treito d'a famosa formación d'as «[[Areniscas de Marmorens]]», que resultan vesibles a meya altaria en as paretz que muito dimpués, en o Pleistoceno, as cheleras excavarían en a [[val d'Ordesa]] y en a [[val de Pineta|de Pineta]].<ref name="ComarcaNaturaleza"/>
Linia 155:
====Era Cenozoica====
[[Imachen:01.Lenera.JPG|thumb|right|250px|Una [[lenera]] de ''flysch'' cenozoico.]]
O [[Cenozoico]] s'escomenzó en Sobrarbe con un paisache de tot diferent de l'actual. En o [[Paleoceno|periodo Paleoceno]], as evidencias de fosils indican que o territorio comarcal habría estato un aria plana, como una mar somera, con muit poca prefundidat y abundants formacions [[coral]]inas, que s'intercalarían con uno u més [[Delta fluvial|delta]]s u [[estuario]]s salobres.<ref name="ComarcaNaturaleza"/> En o dito periodo amaneixen os primers chacimientos [[paleontolochía|paleontolochicos]] de [[vertebrata|vertebratos]], en cheneral [[mar]]ins u de vita anfibia. A teoría de que lo Sobrarbe hese estato un gran delta en o Paleoceno y buena cosa de l'[[Eoceno]] pareix que explica la superposición d'estratos de diferents durezas que se troban a embutes en tota la comarca, en forma de [[turbidita]]s y formacions de ''[[flysch]]'', que corresponderían con aportacions de sedimentos [[aluvión|aluvials]] de tierra t'adintro.<ref name="ComarcaNaturaleza"/>. Entre as unidatz litostratigraficas de [[flysch]] destaca o "[[Grupo Echo]]", que se troba a l'ueste d'o [[río Yaga]]. Bells cheografos parlan d'un "[[Flysch de Sobrarbe]]" en a parte sud d'a comarca, diferent d'o "[[Flysch pirenenco cretacio-eoceno|Flysch cretacio-eoceno]]" d'o norueste d'ode Sobrarbe (y d'a mes gran part de l'Alto Aragón).
 
Tot iste proceso pareix que habría ocurrito en paralelo con que, per o sector mes ta'l norte, as fuerzas orochenicas fesen empuchando mes y mes a tierra, y que os cheologos creyen que sería o periodo en o que se formón as grans [[anticlinal]]s, plegamientos y cabalgamientos d'os [[estrato]]s mesozoicos (anteriors) per tot lo Pireneu, feitos per fuerzas que dende lo norte (placa eurasiatica) habrían empuchato cara ta'l sud. Iste proceso se diz [[orochenia alpina]]. Muitas d'as formacions de ''flysch'', sobretot as que se troba en o [[soaso de Linars]],<ref name="ComarcaNaturaleza"/> corresponderían con istos procesos, de pur [[derrubio]] dende lo norte, que se podrían haber alternato u dica coexistito con as aportacions consideratas fluvials dende lo sud, dindo poquet a poquet d'entre as unas y as altras omplindo lo brazo de mar mesozoica, en un periodo que se debió de prolargar muitos millons d'anyos, posiblement mientres buena cosa d'a era Cenozoica. Os [[tierratremo]]s y dica qualques [[erupción vulcanica|erupcions vulcanianas]] i podión estar freqüents en a era.
Linia 161:
O [[Eoceno|periodo Eoceno]] ye a epoca en a que mes sedimentos d'os que en l'actualidat se i puede trobar se dipositón. As formacions mes caracteristicas d'ista epoca son as «margas» grisas, que forman uns modelatos que en a tierra se conoixen como «[[terrero (cheomorfolochía)|terrers/os]]», y que se'n puede trobar en grans extensions dende a baixa val de l'Ara dica la [[cuenca sedimentaria|cuenca]] de [[Cuenca de Graus-Tremp|Tremp]], en o [[Pallars Chusán|Pallars Chusano]] ([[provincia de Leida|Leida]]). En l'Eoceno, as fuerzas de compresión norte-sud se fayón intensismas, prevocando la formación de plegamientos sinclinals y anticlinals, como os que son vesitables en a [[sierra de l'Entremont]]. Mes en norte, una fractura chigantosa afectó a la [[crosta terrestre]], y formó una u mes [[napa tectonica|napas tectonicas]] enormes, caracterizatos per o deslizamiento d'estratos mes antigos en superficie, en tapando-ie os mes nuevos que se quedón debaixo.
 
D'istes corrimientos, se troban as trazas d'una que se conoix como «[[napa de Gavarnía]]», que ye socavato per a chelera pleistocena d'a val d'Ordesa. Un segundo corrimiento se produció per alto d'ixe primer, y ye la roca calsinera que forma las puntas d'o macizo d'[[As Tres Serols]].<ref name="ComarcaNaturaleza"/> Lo mes complexo d'as [[napa tectonica]] que se puede estudear en o Sobrarbe ye a «[[napa tectonica de Cotiella]]», que forma l'altura d'ixe macizo, pero que tiene a estructura de diferents escratas cheolochicas superposatas, d'entre as que se rompión qualques ''[[klipe]]s'', que dión lugar a la punta d'as montanyas satelitals d'ixe macizo: [[Penya Lierga]], [[Penya Montanyesa]] y [[Penya Solano]], grans moles calsinosas d'a [[Mesozoico|era secundaria]] que se refirman sobre materials [[Cenozoico|terciarios]].
[[Imachen:27.Terreros.JPG|thumb|right|250px|Os [[terrero (cheomorfolochía)|terrers]] son o modelato cheolochico sobre materials cenozoicos que con mes freqüencia amaneix en a metat meriodional d'a comarca.]]
De l'Eoceno data tamién o conoixito fosil d'o «[[crocodilo de Lamata]]», un cranio parcialment bien conservato de [[reptil]] [[crocodilia]]no que se trobó en os arredols d'ista localidat d'o municipio de [[L'Abizanda]], y que parla d'un entorno d'[[almarchal litoral]] u de mar superficial en recesión fa d'entre 40 y 50 millons d'anyos, en o subperiodo conoixito como [[Lutecián]], en a zona sud d'a comarca. Tamién en o termin municipal de L'Abizanda se trobó lo «[[femur de L'Abizanda]]», un femur enter (60&nbsp;cm) de bella especie de [[Mammalia|mamifero]] de grans dimensions, que, ademés, tiene un [[dient]] de reptil (posiblement, bella forma de [[Varanidae|varano]]) que se crebó y desprendió de l'amo quan se miraba ta consumir a carcana.
Linia 177:
=====Karsts=====
[[Imachen:Cirque et cascade de Gavarnie.JPG|thumb|right|250px|A [[cascada de Gavarnía|cascada]] y a [[cul de Gavarnía]], en a [[comunas d'Altos Pireneus|comuna]] de [[Gavarnía]] (dpto. d'[[Altos Pireneus]]), que con os suyos 423 metros d'altaria ye la mes altera d'[[Europa]] occidental, anque se troba adintro d'o territorio [[Francia|francés]], s'alimenta per vía soterrania con l'augua de l'[[Ibón Chelato de Mont Perdito]], en Sobrarbe.]]
As [[karst|formacions karsticas]] son numerosos en o terreno calsinoso d'ode Sobrarbe, y constituyen un d'os suyos atractivos, pus en i ha qualques que son practicables en [[espelolochía]]. As formas de modelato socavatas con l'[[augua]] de milenta anyos son comuns en buena cosa de l'actual comarca, y forman interesants cavidatz y corredors soterranios d'augua en encara en l'actualidat son vivos.
 
O karst mes extenso documentato en o Sobrarbe ye [[Sistema karstico de Santa Helena de Buixaruelo|o de Santa Helena]] en [[val de Buixaruelo|Buixaruelo]], con galerías de 30&nbsp;km<ref name="ComarcaNaturaleza"/> de largaria y quasi 1&nbsp;km de prefundidat,<ref name="ComarcaNaturaleza"/> que desemboca en un [[viver]] de firme churro, que ye d'a on se quita lo nombre de «Santa Helena». En a mesma val de Buixaruelo i ha tamién o karst de Senderuelo y o karst de Gabietos, que os dos rematan tamién con barrancos d'augua en superficie que afluyen en l'[[río Ara|Ara]].
 
Os [[troixo (Karst)|trucho]]s per a on percola l'augua en superficie son freqüents en a [[sierra Ferrera]] y en as baixants de Cotiella, como en a partida que se'n diz a «[[Ereta d'as Bruixas]]», debaixo de las [[Agullas d'o Mobisón]] y de la Cotiella. Tamién se'n troba buen numer d'ixes [[forato]]s en o macizo d'As Tres Serols, y anque no s'ha puesto explorar-los en prefundidat, se suposa que la cascada d'a Font-Blanca d'Anyisclo, que le da naixedero a lo [[río Bellós|Bellós]] per debaixo d'a [[punta d'As Solas]], puede estar a manifestación externa d'as corrients soterranias de lo gran macizo que conoix a suya mayor altura en o Mont Perdito.
 
A [[cascada de Gavarnía]], en a vecina [[Gavarnía|comuna de Gavarnía]] ([[Altos Pireneus]], [[Francia]]), ye una cascada de 423 metros d'altaria que fa parte d'o [[Patrimonio d'a Humanidat]] de la [[UNESCO]] y que ye la mes altera d'[[Europa occidental]]. Una d'as caracteristicas mes marcatas d'ixa cascada ye lo fuerte [[estiache]] que sufre en hibierno, que heba meravillato a locals y foranos en muitas decadas, sin que denguno no en hese puesto dar garra razón scientifica, dica que en o [[sieglo XX]] se demostró que naixeba d'un viver d'auguas soterranias que se pillaban d'o fundo de l'[[Ibón Chelato de Mont Perdito]], que no tiene prou liquideza ta abastir-la si que en o verano. Per a suya espectacularidat, a cascada de Gavarnía corresponde probablement con o eixemplo mes destacable (pero no lo solo eixemplo que i ha) d'un corso d'augua que esnaviesa per galerías karsticas en o Sobrarbe, y comparte a suya naturaleza de churro aflorador con tantas altras fuents en a comarca ([[cascada d'o Sorrosal|Sorrosal]], [[viver de Garcés|Garcés]], [[cascada d'a Font-Blanca d'Anyisclo|Font-Blanca d'Anyisclo]], [[vivers d'O Campillón]], [[churro de Furnos]], [[fuent d'O Garonazo|O Garonazo]], etc.) lo que fa platera la riqueza de formacions karsticas que cal que i haiga en o Sobrarbe, muitas d'ellas que nian s'han gosato describir encara.
 
==Clima==
[[Imachen:124.San Vicente de Labuerda nieve.JPG|thumb|right|250px|Paisache dimpués d'un [[Nieu|nevazo]] hibernal en [[Sant Vicient d'A Buerda|St. Vicient d'A Buerda]], con o [[boira|gallín]] arrocegato per l'[[aire de puerto]] ta'l sud, en tapando-le as garras a la Penya Montanyesa.]]
O Sobrarbe tiene un clima actual dominato per dos variables que se manifiestan mes u menos en seguntes qué puestos d'a suya cheografía: a [[continentalidat]] y l'[[altitut]]. A primer variable, muit marcata per a suya posición en o centro d'o Pireneu central, i alporta una component prencipal de sequera y temperaturas extremas, que manimenos pueden sentir-se disminuitas per l'efecto de l'agreste cheografía, que qualques vegadas actúa como cubilar contra l'orache, u como en o caso d'as [[foz|foces]] y valletas mes estretas, fa que se i guarde millor a [[humedat]]. A segunda variable, prencipal per a dificil cheografía d'a comarca, conta con as fuertes diferencias que suposa una comarca tan contrastada, con altitutz que no pasan d'os 500 m en bells puntos en sud contra belaltras que brincan t'alto d'os 3.000 m en norte. A suma y integración de totas dos variables da una diversidat de subespacios climaticos prou rica.<ref name="Prames"/><ref name="ComarcaFlora">{{es}} SÁINZ OLLERO, Helios; ''Flora y vegetación'' (cap. 3 en ''Comarca de Sobrarbe'' (Num. 23 en a Colección Territorio)). Gobierno de Aragón; Zaragoza, [[2007]]. ISBN 84-7753-630-9. O capítol puede leyer-se en linia [http://www.comarcas.es/pub/documentos/documentos_I-1_0c86a27e.pdf aquí].</ref>
 
====Continentalidat====
A continentalidat s'accentúa per a presencia de [[sierra]]s y formacions montanyesas que fan de barrera contra os vientos que arrociegan as precipitacions, per lo que buena cosa d'a comarca presenta un grau de continentalidat superior a lo que le i gosaría tocar per a suya posición y distancias dica las diferents mars, per lo que o Sobrarbe ye la mes continental d'as quatro comarcas pirenencas aragonesas,<ref name="ComarcaFlora"/> anque a diferencia con as de demés ye subtil.
 
A humedat que dimana de la [[mar Cantabrica]] y que en as comarcas mes occidentals aporta precipitacions d'[[agüerro]] y d'[[hibierno]],<ref name="ComarcaFlora"/> se troba con a seqüencia d'alturas que va dende lo [[Sierra Tendennera|macizo d'a Tendenera]] dica [[sierra de Canciás|Canciás]],<ref name="ComarcaFlora"/> en pasando per recuestos como lo [[puerto de Cotefablo]], a [[punta d'Otal]] y a [[Oturia]] que cierran o Sobrepuerto per a man occidental, y que privan relativament a dentrada d'as mesmas [[nuble]]s que fan discretament mes humedos os paisaches en a man de ponient d'ixes sarratos. Significativament, a presencia de los ditas sierras en o extrimo occidental d'a comarca reduce la incidencia d'os vientos de component ueste, como lo [[cierzo]], que tan freqüents son en a [[depresión d'Ebro]] y en a [[val Ancha]], y que en o Sobrarbe son discretos u no se dan si que en as alturas.
 
O vientos de la [[mar Mediterrania|Mediterrania]], que arriban a traviés de [[Catalunya]] y de [[Ribagorza]], y que podrían aportar-ie a humedat de [[tronata]]s y [[ruixata]]s de [[verano]]s que se desarrollan en o [[golfo de Lión]], se troban con a linia de [[Pocetz]], [[collata de Sagún]] y o macizo de la [[Cotiella]], que les impiden d'arribar enta'l centro y norte d'a comarca. Ye poco significativa la pluviometría d'oríchens mediterranias que se da en a comarca (si se cuenta con a suya posición cheografica), y con freqüencia, quan en i hai, se concentra mes en a metat meridional que no en a de norte,<ref name="ComarcaFlora"/> millor guardata per as ditas sierras.
Linia 210:
==Flora==
[[Imachen:Pineta - Faberas d'as boeras.jpg|thumb|right|250px|[[Fabera]] en a [[val de Pineta]].]]
A zonación vechetacional d'ode Sobrarbe ye muit marcata en latitut, en estando una comarca montanyesa, con as altarias mayors quasi siempre que se troban en norte d'a comarca, a on que tamién coincide que se i produce as mayors precipitacions.
 
En altitut, a zonación d'a vechetación tamién i ye clara, pero presenta matices que de regular se troba relacionatos con as diferents quantidatz de precipitacions que se i rechistra. Os diferents [[piso vechetacional|pisos de vechetación]] que tradicionalment se da tamién existen en o Sobrarbe, pero con peculiaridatz. As prencipals peculiaridatz floristicas se pueden definir per a continchencia de diferents factors, prencipalment dominatos per o tremescluz y aleatorización d'[[especie]]s vechetals propias d'as arias [[Europa central|centroeuropeguas]] y [[Mar Mediterrania|mediterranias]].
 
Existe, tamién, una influencia important de lo relieve: [[foz|foces]], [[conchestra]]s, [[tartera]]s u [[solán|solans]] proporcionan condicions fisicas y d'habitabilidat muit diferents, y tot isto fa que naturalment amaneixcan especies tipicas d'hábitats muit diferents deseparadas tansament per pocos kilometros.
Linia 223:
 
A variabilidat de paisaches y comunidatz ye muit important, y ta muitos autors tot isto ha gosato representar un problema de clasificación. A realidat floristica de la comarca ye complexa y forma un mosaico de dificil descripción, que en as parolas de lo botanico Helios Sáinz no vale a pena romper-se a cabeza ta mirar d'encaixonar-lo en una descripción tradicional:
{{Cita|A dita amalgama de variatos estallos de vechetación comunica heterocheneidat a lo paisache, y no se presta guaire a interpretacions esquematicas. Tot ixo ha provocato rompederos de cabeza en scientificos cartesians, que han gosato cayer en disquisicions biocheograficas alto u baixo esterils, sobre si lo Pireneu espanyol caleba considerar-lo mediterranio u eurosiberiano. Quan ye, precisament, ixe caracter de mescla, mosaico u transición, o rasgo millor caracteristico de lo paisache vechetal d'ode Sobrarbe.}}
 
====Pisos vechetacionals====
[[Imachen:026.Paules de Sarsa alrededores.JPG|thumb|right|250px|Paisache de piso basal mediterranio extrimo en o [[Viello Sobrarbe]], en os arredols de [[Paulés de Sarsa|Pauls]]. Difuera d'os campos cautivatos, o mont se composa d'[[aliaga (planta)|aliagas]], [[Quercus coccifera|coscollos]] y bellas [[planta aromatica|plantas aromaticas]] como l'[[Thymus vulgaris|estremoncillo]]. I ha bien pocos [[árbol]]s.]]
Os pisos de vechetación en o Sobrarbe, d'alcuerdo con bell experto, son prencipalment seis,<ref name="ComarcaFlora"/> y son:
#Un [[piso vechetacional basal mediterranio|piso basal mediterranio]], a on que a especie arboria salvachina mas freqüent ye a carrasca u lecina (''[[Quercus ilex]]''), que forma selvas de creiximiento lento, y puede trobar-se substituita per o pinastre (''[[Pinus pinaster]]'') en os puestos a on que s'haiga eliminato lo carrascal. En iste piso, as plantas menors son diversas, pero numericament i amaneix as [[aliaga (planta)|aliagas]], a [[Quercus coccifera|coscollera]] (''Quercus coccifera''), as [[sabina]]s (''Juniperus'' spp.) y o [[Juniperus oxycedrus|chinipro]] (''J. oxycedrus''), y o [[Buxus|buxo]] (''Buxus sempervirens'') como especies predominaderas d'entre os [[arbusto]]s. Matizos de [[Rosmarinus|romers]] y de [[Thymus vulgaris|tremoncillo]]s ocupan os estratos vechetativos mes baixos. Iste tipo de comunidatz vechetacionals predominan en o [[Viello Sobrarbe]] y en as sierras en sud d'[[A Fueva]] ([[Sierra de l'Entremont|l'Entremont]], [[tozal de Trillo|Trillo]], [[barranco de Clamosa]], etc.), pero tamién son freqüents en buena cosa d'os [[solán|solans]] en o centro d'a comarca, en os arredols de lugars como [[Puyarruego]], o [[barranco de Canyimars|solano de Canyimars]] en [[Boltanya]], [[A Buerda]], [[O Pueyo d'Araguás]], u per tot lo [[Baixo Penyas]]. A [[agricultura|cultura]] en ixes puestos ye de [[secano]], con predominancia en os cautivos tradicionals de [[Vitis vinifera|vinya]], [[Prunus dulcis|almendreras]] y [[Olea europaea|oliveras]].
#Un [[piso vechetacional submediterranio|piso submediterranio]], en os puestos a on que la [[temperatura]] meya anyal ronde os 12°C,<ref name="ComarcaFlora"/> con dominancia d'os caixicos de fuella marcescent (como lo dito ''Q. subpyrenaica'') y mes que mes, pinars de pinastre (''Pinus pinaster''), especialment numerosas dende que a ixa especie la fízon servir como prencipal elemento de repoblación en os programas de reforestación en o sieglo XX. O buxo (''B. sempervirens'') ye mes freqüent en iste piso que no en o basal, pero tiene dificultat ta creixer en as formacions monoespecificas de ''P. pinaster'' (ixo ye, quasi siempre, espacios reforestaus) per lo que ye mes abundant como [[sotabosque]] en os [[caixicar]]s. En os pinars, o sotabosque ye mes escaso, y puede no trobar-se-ie si que bells eixemplars d'especies de [[Fabaceae|fabacias]]. L'agricultura, como en o caso anterior, ye de secano.
Linia 233:
#O [[piso vechetacional montano superior|piso montano superior]], que en primeras habría estato cubierto de [[Fagus sylvatica|fabos]] (''Fagus sylvatica'') y [[Abies|abetes]], pero que per a presión maderera en o pasato sobre ixas especies s'habrían visto minguatas. En l'actualidat, o piso montano superior en o Sobrarbe el domina quasi en exclusiva lo pin royo (''P. sylvestris''), mesmo que lo inferior, anque en as vals millor guardatas (como [[val d'Ordesa|Ordesa]] u en a [[cul]] de [[val de Pineta|Pineta]]), encara i existe formacions de fabos («fabosas») que son destacables, y siempre que as dos especies i coexisten, o pin royo pierde protagonismo en os puestos de mas [[ubago]],<ref name="ComarcaFlora"/> millor propicios ta os fabos. En as altitutz ocupatas per iste estrato fitoclimatico, l'actividat agricola ye muit escasa y quasi exclusivament queda restrinchita a la producción de [[ferranyal|ferraina]]. A [[ganadería]] i ye muito mas important.
[[Imachen:Ibón de Plan (Huesca, Aragón).jpg|thumb|right|250px|A [[basa d'a Mora]] en o macizo d'a [[Cotiella]]. Os [[Pinus uncinata|pins negros]] son os solos árbols que se puede trobar en qualques altitutz.]]
#Un [[piso vechetacional subalpín|piso subalpín]] ye dominato en o suyo [[árbol|estrato arborio]] per os pins negros (''[[Pinus uncinata]]'') que pueden formar corroldes u no, en amaneixendo muitas vegadas anisolaus. O pin negro ye l'árbol que se puede trobar a mayor altitut en o Sobrarbe.<ref name="ComarcaFlora"/> En iste piso se troba buena cosa d'especies de [[mata]]s d'[[alta montanya mediterrania]]: [[abrinzón|abrinzons]] (''Echinospartum horridum''), [[Rhododendron|farnuceras]] (''Rhododendron'' spp.), [[Arctostaphylos uva-ursi|buxaruelas]] (''Arctostaphylos uva-ursi''), etc.
#Un [[piso vechetacional alpín|piso alpino]] colonizato con [[prato]]s d'[[estiva]] u a vechetación tipica d'as tarteras y petrosas en os puestos con mas penyas y cantals sueltos. Amaneix ista vechetación en os puestos en os que a temperatura meya anyal no i gosa puyar por alto d'os 0°C.
 
Una tonica cheneral adintro de totz os pisos fitoclimaticos ye que en os puestos en os que se i puede dar mas humedat, se i puede trobar con freqüencia un numero mayor d'especies propias de la [[rechión eurosiberiana]] (p. ex. [[Europa central]]), mientres que en os solanos y puestos de mas sequera, as especies son mas mediterranias.<ref name="ComarcaFlora"/>
 
En o Sobrarbe no i existe lo [[piso colino]] propio d'o clima atlantico.<ref name="ComarcaFlora"/> Tampoco no se i troba especies tan freqüents en a rechión eurosiberiana como ''[[Quercus robur]]'',<ref name="ComarcaFlora"/> per garra puesto.
 
==Cheografía orografica y humana==
[[Imachen:Chaminera Sobrarbina.JPG|thumb|150px|left|A chaminera ''troncoconica'', elemento tradicional pirenenco, con especial presonalidat en o '''Sobrarbe'''.]]
Ta entender a fesionomía popular y demografica d'ode Sobrarbe, cal mirar-se es dos ríos alazetals d'a suya naturaleza; a metat ueste, dominata per a influencia de l'[[río Ara|Ara]], ye una tierra de vals chicotas con lugars alteros que enfilan t'alto en o [[Sobrepuerto]], con as chicolonas vals d'[[valle d'Otal (Sobrepuerto)|Otal]] y d'[[Val d'o Sorrosal|o Sorrosal]], per alto de nuclios poblacionals como [[Broto]] y [[Boltanya]] en a ribera d'o río, constituyen un paisache bien curioso a on es despoblatos mandan es puestos més altos (con contadas excepcions como [[Fraixén]] y [[Linás de Broto|Linás]]) y severas poblacions d'alto d'es 100 habitadors mandando-ne as fincas més baixas ([[Saruisé|Sarvisé]], [[Broto]], [[Fiscal]]...). A parti més calmera, a baixa cuenca de l'Ara, tien importants despoblatos como la rematanza d'a [[Ribera de Fiscal]], a on que l'entibo nunca construito de [[Entibo de Chanovas|Chanovas]] vuedó de tot en es [[Decenio de 1960|anyos 60]] es lugars de [[Lavelilla]], [[Lacort]] y [[Chanobas]], y a on que o [[prochecto]] inconcluso d'una repoblación forestal d'es [[Decenio de 1970|70]], que nunca se plegó a fer, en exilió es pobladors d'a lateral [[val d'a Solana]].
 
A metat este, dominata per [[Cinca|A Cinca]], ye una zona mes complexa a on que vals como [[A Fueva]] y [[Chistau]] han aconservato dica es nuestros días plen furas personalidatz individuals, mientres que a ribera mesma d'o río no ha habito (dica tiempos recients) guaires diferencias con es lugars d'alto a las vals como [[Val de Puertolas|Puertolas]] u [[Val de Tella|Tella]]. [[Bielsa]], partida d'a on que libra a Cinca, ye per astí uno d'es municipios més singulars d'Aragón, con capezana en a villa d'o mesmo nombre, repliega como a [[lavallo]]s un conchunto de vals que bien baixan d'o mallo d'[[As Tres Serols]], u bien enfilan t'as buegas que fan puesto a [[Francia]] d'altra man d'a montanya, d'entre d'as qualas a [[Cinca]] en amaneix ''de mai tornar'' a traviés d'o [[Forato d'as Devotas]] (''O Forau'') que ye o solo puesto per a on esta compleguera ha garra paso ent'a resta d'ode Sobrarbe.
 
[[Imachen:138.Buerba, casa.JPG|thumb|right|250px|Una casa tradicional en [[Buerba]], en a [[Vallivió|''Valle' Vió'']].]]
Linia 252:
[[Imachen:217.Recolons d'o río Ena y Viello Sobrarbe dende Guaso.jpg|thumb|left|300px|A '''fondalada de [[l'Arcusa]]''' y o [[Viello Sobrarbe]] vistos de [[Guaso]].]]
 
Ye ixe Viello Sobrarbe de benas profundas afundato d'es territorios a on yera l'antigo [[Condato de Sobrarbe]] d'o [[Sieglo IX]], mientres que l'actual comarca politica coincide alto u baixo con es limites d'aquell que fue dito asinas en o [[sieglo X]], a centuria dimpués, dezaga d'a conquista que heba de portar-ne lo nombre en radigar-se con es orichens d'o mesmo [[Reino d'Aragón]]. Diz, no obstante, que ya heba per ixes lugars ideya, de plen en o sieglo XX, que a tierra conoixita como Sobrarbe no fues que a tierra que trobamos d'entre las sierras de [[Sierra de Guara|Guara]], [[Sierra de Sevil|Sevil]], [[Sierra de Balcetz|Balcetz]] y d'[[Sierra d'Olsón|Olsón]], bellas partes baixo a uembra d'o [[Tozal de l'Asba]] (1441m), bellas partes crebata d'as escorrenteras d'a tierra de [[Barcabo]] y [[Lecina]], y d'a [[Tierra d'o Buxo]], pero nunca no mes enta o norte d'o Tozal de Guaso y d'o [[río Ara]]. Ni l'Aínsa ni Boltanya, ni tota aquella tierra dita ''As Valles'' u mesmo [[Val d'a Fueva|A Fueva]], tiene o privilechio de contar-se adintro d'ode Sobrarbe propiament dito.
 
L'autor [[Bielsa|belsetán]] [[Leonardo Escalona]] fa tamién ista distinción en un poema:
Linia 264:
<center>''En Sobrarbe y per la Fueva''</center>
 
D'o Viello Sobrarbe en amaneix una val lateral ent'a cuenca d'a Cinca, de [[l'Arcusa]] ent'a [[Cosculluela de Sobrarbe|Cosculluela]] pasando per [[Castillón de Sobrarbe|Castillón]], que ye la [[val d'Olsón|valle d'Olsón]] (u compleguera d'a [[río Susía|Susía]], menazata per un [[prochecto]] de ''[[entibo]]''), actualment con despoblatos importants como o mesmo [[Olsón]], d'antis més un lugar de pelegrinación de tot o Sobrarbe ta romerías y semilars, a ilesia d'o qual, uei de poco ta enronar-se, yera conoixita d'antigos como ''a Catedral d'ode Sobrarbe''. O [[Baixo Sobrarbe]], a redolada natural de [[Mediano]], a on que antes mas diz que bi heba es millors campos de tota la ''comarca'', encetó con mal piet o [[sieglo XX]] per a fuyita d'as fadas, diz, y per a construcción d'a reclosa que heba d'entibar-ne la vida baixo mes augua que les caleba ta regar. O [[Entibo de Mediano]] ye, asinas, o responsable d'a factica muerte d'un aria que habe tiempos heba estato o més beroi espiello que uellos montanyeses podeban veyer.
 
[[Imachen:As Cortz - Val d'A Fueva dende o lugar.jpg|thumb|center|500px|A [[val d'a Fueva|valle d'a Fueva]] ye dreitata y tranquila, talment como a redolada tradicionalment desapartata d'a ''comarca''.]]
Linia 272:
==Parques Naturals y altros espacios protechitos==
[[Imachen:114.Ilesia de Sercué.jpg|thumb|right|250px|Con a declaración d'es espacios protechitos y a regulación d'as actividatz tradicionals, bells lugars rematoren a cayita en a [[despoblación en Aragón|despoblación]]. En a imachen, a ilesia de [[Sercuet|Sercué]], con o zaguer nievaso primaberenc d'as [[Sestrals]] dezaga.]]
A ''comarca'' d'ode Sobrarbe contién quatro grans arias naturals protechitas; una con ran de [[Parque Nacional|parque nacional]], dos en grau de [[parque natural|parques naturals]] y una tercena, relacionata con a primera, en grau de [[Reserva Integral d'a Biosfera|reserva d'a biosfera]]. Chunto con es puestos declaratos ''Zonas d'Especial Protección ta las Aves'' (ZEPA), que s'han declarato en habe pocos tiempos, y o '''Monumento[[Molimento NacionalNatural d'as Cheleras Pirenencas']]'' (declaración d'o [[1990]]), tien o 46% d'o suyo territorio (1.017 [[Km2|Km<sup>2</sup>]]) considerato espacio protechito. Actualment totz es espacios protechitos d'a comarca feguran en a Lista de Puestos d'Interés Comunitario (conoixita per as sieglas castellanas LIC -''Lugares de Interés Comunitario''-) ta que en caso que o [[prochecto]] s'aprobás, faigan parte d'a ''[[Rete Natura 2000]]'' d'espacios protechitos per a [[Unión Europea]].
 
===Parque Nacional d'Ordesa y d'as Tres Serols===
Linia 279:
Creyato orichinalment o [[16 d'agosto]] d'o [[1918]] con un extensión unica que cobriba a [[valle d'Ordesa]], estió lo segundo Parque Nacional d'[[Espanya]] en estar creyato, no més que bells días dimpués que yeba declarato o Parque Nacional de ''Covadonga'' (actual [[Parque Nacional d'os Picos d'Europa|Picos d'Europa]]), en [[Asturias]]. No estió dica lo [[13 de chulio]] d'o [[1982]] que se-bi encluyoren o [[as Tres Serols|mallo d'o Mont Perdito]] y las valles de [[valle de Pineta|Pineta]] y [[valle d'Anyisclo|Anyisclo]], enamplando-ne asinas a extensión dica 15 600 [[Hectaria|has]].
 
Compliega fincas d'es municipios de [[Torla]], [[Broto]], [[Fanlo]], [[Puertolas]], [[Tella-Sin]] y [[Bielsa]], y ye, d'ixa traza, tot er en a suya amplaria aintre d'ode Sobrarbe.
 
A complicadisma historia cheolochica d'esta aria, con es rigors d'o clima local, han feto que sía un medio a on que de luent se feba duro vivir. O medio natural d'as redoladas naturals de l'actual parque ye de plen furo y ixo ye una cosa que n'ha feto de siempre es suyos pobladors mirar cuentas de no veyer-se sien de recursos. Alto u baixo, totz es habitants d'as valles redolantas han feto exploitacions racionals y cudiatosas con o medio natural, como solo camín ta resistir-be, y per ixo se n'ha afavorito a conservación ambiental dica es nuestros días.
Linia 308:
==Gastronomía==
 
[[Imachen:Moriello de Sampietro 1.JPG|thumb|left|250px|Bells puestos d'ode Sobrarbe encara ne mantienen as formas tradicionals.]]
O Sobrarbe ye, como tot l'[[Alto Aragón]], tierra de buen minchar. A [[gastronomía]] local enclui muitos més platos de [[carne]] que no en altras rechions. A tradición [[ganadería|rematera]] d'esta tierra, chunto con a deficultat t'aconservar as minchas ta l'hibierno facilitó de seguras l'especial desarrollo de tradicions carnicas y conservaderas como a fabricación artesanal de numbrosas variantas de [[chacina]]s y [[matacía]]s, que bi han plegato a estar claus ta entendier a gastronomía local.
 
Clasicas están as [[longaniza]]s (''secallonas'') de [[Boltanya]], como clasicas son as '''[[chireta]]s''', una especialidat culinaria sobrarbenca quasi desconeixita fuera d'a redolada, que en tien d'[[arroz]], [[pimienta]], y trocetz d'o [[liviano]] de [[corder]] (o [[corazón]] y es [[polmón|polmons]] fetos borralla) bien cotraciatos aintre d'o [[bodiello]] de l'animal, que se cuez buens ratos d'antis no se sirbe, con recetas peculiars pendendo d'o lugar, que gosan a incluyir [[hierba aromatica|hierbas aromaticas]] autoctonas que preban d'aromatizar-ne o gusto.
Linia 320:
 
==Se veiga tamién==
* [[Lista de molimentos d'ode Sobrarbe]].
* [[InnoHimno de Sobrarbe]].
* [[Condato de Sobrarbe]].
 
Linia 328:
 
==Vinclos externos==
{{commonscat|Sobrarbe|o Sobrarbe}}
*{{es}} [http://www.sobrarbe.com Sobrarbe.com, pachina oficial]
*{{es}} [http://www.turismosobrarbe.com Torismo de Sobrarbe]