Diferencia entre revisiones de «Idioma rumano»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
mSin resumen de edición
Linia 87:
* ''-nic'': ''intuneric'', ("escuro").
* ''-an'': ''băietan'', ''sărăcan'', ''bogătan'', ''prostovan''
* ''-işteiște'':
* ''-iţăiță'': ''fetiţăfetiță''
 
== Sintaxi ==
Linia 124:
Bi ha palabras latinas només conserva que o rumán:
* ''LIBERTARE'' > ''a ierta'', ("perdonar", pareixiu a lo latinismo ''barkhatu'' present en [[idioma vasco|vasco]], derivau de ''PARCERE'')
* ''INTELEGERE'' > a ''înţelegeînțelege'', ("entender", coincident con o latinismo ''endegatu'' present en [[idioma vasco|vasco]])
Bi ha palabras que han preso atro significau:
Linia 138:
* ''PLICARE'' (PLICARE TENTORIA, "plegar a tienda") > ''a pleca'', ("ir-se-ne", pareixiu a l'aragonés ''plegar'' pa dicir "rematar a fayena y ir-se-ne".
 
Un atra curiosidat d'o lexico d'orichen latín en rumán ye que bella palabra ha plegau por diferents camins, u por l'[[idioma hongaro|hongaro]] u por o [[griego moderno]], como a palabra ''CALAMARIUS'' ("[[tintero]]"), que en o [[Banato]] se diz ''călămarişcălămariș'' porque provién de l'hongaro ''kalamáris'' y en rumán de [[Muntenia]] y standard se diz ''călimara'' porque provién d'o griego moderno.
 
=== Lexico eslavo ===
{{Articlo principal|Superstrato eslavo en rumán}}
O [[eslavo eclesiastico]] yera a luenga liturchica d'os [[vlacos]] en [[Moldavia]], [[Vlaquia]] y [[Transilvania]], que yeran [[ilesia ortodoxa|ortodoxos]]. Igual como se desvién con l'aragonés y la luenga liturchica latina u o [[latín medieval]] arromanzau, as primeras muestras escritas d'idioma rumán son conchuntos de palabras rumanas en meyo de textos en [[eslavo eclesiastico]]. A importancia relativa d'o lexico eslavo ye obchecto de discrepancia, y dificil d'evaluar, sobretot quan en o periodo d'entreguerras muitas palabras eslavas han estau sustituitas por equivalents franceses, italians u latins, (relatinización). Palabras eslavas que s'emplegan muito en rumán son: ''da'' ("sí", afirmación), ''bici'' ("[[zurriago]]"), ''bârlog'', ("escondrillo", "amagadero" d'un animal gran), ''castravete'' ("[[pepino]]"), ''cofă'' ("[[pozal]]" de fusta d'abete), ''dragoste'' ("[[amor]]"), ''glas'' ("[[voz]]", "trino"), ''horn'' ("[[chaminera]]"), ''iubire'' ("amor"), ''pustiu'' ("desierto", como adchectivo), ''pustie'' ("[[desierto]]", como sustantivo), ''ţintățintă'' ("obchectivo", "diana", "blanco a on lanzar"), ''a azvârli'' ("lanzar", "chitar", "arrullar").<ref name=BOATCA>{{ro}} [[Maria Boatcă]], [[Silvestru Boatcă]], [[Marcel Crihană]]: ''Gramatica limbii române explicată şiși cu exerciţiiexerciții''. Edit-construct 2000.</ref>
 
=== Lexico hongaro ===
Linia 150:
Palabras d'orichen hongaro son:
* ''bir'' ("[[tributo]]").
* ''oraşoraș'' ("[[ciudat]]") < ''város'' ("[[ciudat]]").
* ''meşteşugmeșteșug'' ("[[oficio]]", "[[artesanía]]", "ocupación").
* ''salaşsalaș'' < ''szóllós = "[[casa]]", "[[borda]]", "[[capana]]".
* ''rămăşagrămășag'' ("[[apuesta]]").
* ''vamă'' ("[[aduana]]").
 
Linia 165:
 
A terminación -oara ye l'adaptación en rumán a la terminación hongara -var, que deriva tamién de ''varos''.
* [[TimişoaraTimișoara]] < [[Temesvar]], (ciudat de [[río TimişTimiș|TimişTimiș]])
* [[SighişoaraSighișoara]] < [[Seguesvar]]
 
=== Lexico turquico ===
Linia 172:
A mayor parte d'o lexico d'orichen turquico entró en o periodo [[Imperio Otomán|otomán]] y puet decir-se "turqués", pero tamién puet haber-ie palabras turquicas venidas con os [[pueblos nomadas d'as estepas euroasiaticas]] como os [[pazinacos]] y [[cumans]], que convivioron con os [[vlacos]] en as planas de Muntenia y Moldavia. En o rumán de Transilvania estas palabras son menos numerosas.
 
Palabras turquicas son: ''Cioban'' ("[[pastor]]"), ''Odaie'' ("[[cambra]]", habitación), ''Musafir'' ("[[huesped]]"), ''BacşişBacșiș'' ("[[propina]]", "[[soborno]]"), ''Bucluc'', ''cafea'' ("[[café]]"), ''Calabalâc'' ("trastes", "bartulos"), ''chibrit'' ("[[misto]]", "fosforo"), ''duşmandușman'' ("enemigo"), ''geam'' ("[[veire]]"), ''halva'' (cierto tipo de [[confit]] oriental), ''tutun'' ("tabaco"), ''mahala'' ("suburbio", "barrio marguinal" en realidat una palabra arabe como l'[[aragonés medieval]] "[[almofalla]]" pero venida a traviés d'o turco). Os sufixos -lic y -giu tamién son turquismos: ''bulangiu'' ("maricón"), ''geamgiu'' ("[[vidriero]]"), ''iaurtgiu'', ''ghiurghiuliu'' ("[[vin tinto|tinto]]", referiu a [[vin]]s), ''giuvaergiu'', ''macaragiu'', ''sacagiu'', ''bragagiu'', ''cafegiu'', ''camionagiu'', ''tutungiu'' ("estanquero"), ''Cismigiu''.
 
Muitas palabras turquicas s'han deixau de dicir, sustituitas artificialment por palabras francesas, italianas u latinas dende que a Rumanía independient miró d'amanar-se culturalment a Europa occidental.
Linia 188:
Los [[tudesquismos en rumán|tudesquismo]]s son muito mes segurs. En o [[Banato]] y [[Transilvania]] bi ha muitas palabras alemanas, belunas traitas por os [[saxons transilvans]] en o sieglo XIII, belatras pos os [[suabos d'o Danubio]] en o sieglo XVIII y por l'administración austriaca en o Banato, Transilvania y [[Bucovina]].
Dende as ciudatz saxonas de [[Sibiu]] y [[BraşovBrașov]] muitas d'estas palabras pasoron t'o rumán d'Oltenia y Muntenia por as relacions comercials como por eixemplo:
* ''Ferdelă'': [[unidat de mesura]] de [[capacidat]] de 20 litros.
* ''Corfă'': "[[canasta]]", d'o saxón transilván ''fyrdel'', alemán actual ''Viertel''.
* ''ŞtreangȘtreang'': "[[cuerda]]", de l'alemán ''Strang''.
* ''Pîrgar'': consellero, ciudadán, a traviés de l'hongaro antiguo ''Purgar'', de l'antigo saxón *''Purger'', equivalent a l'alemán actual ''Burger''.
* ''Ladă'': "[[caixa]]", de l'alemán ''Lade'', a traviés de l'hongaro ''Láda''.
Linia 199:
 
=== A relatinización lexica d'o rumán ===
A mayor parte d'as palabras latinas d'orichen culto no amaneixen en rumán dica zaguers d'o sieglo XVIII, a traviés d'escritors transilvans [[Ilesia greco-catolica|greco-catolicos]], que heban estudiau en [[Roma]] u [[Viena]] y se proposaban de purificar a luenga d'elementos forans. Destacoron n'esta fayena [[George ŞincaiȘincai]] y [[Petru Maior]].
En o [[sieglo XIX]] en [[Prencipato de Vlaquia|Vlaquia]] y [[Prencipato de Moldavia|Moldavia]] atros escritors siguioron esta mesma linia, plegando a desacheracions como as d'o erudito [[A.T Laurian]]: En os tiempos que l'alfabeto cirilico fue sustituito por l'alfabeto latín a més d'introducir palabras latinas pa sustituir palabras rumanas d'orichen latín, se precuraba achustar as palabras rumanas en a nueva ortografía a una suposada etimolochía latina:
 
Entre as palabras romances ''acestora'' se escribiba ''questora'', ''credinţacredința'' se escribiba ''credentia'' y ''adecă'' s'escribiba ''adeque''
 
Entre as palabras eslavas ''război'' s'escribiba ''răsbel'', como si derivase de ''RES BELLICA''
 
A relatinización continó a zaguers d'o sieglo XIX y primers d'o sieglo XX, prenendo como base o francés y en menor mesura o italián, y por eixemplo ''[[jupân]]'' fue parcialment sustituito por ''şefșef''.
 
== Referencias ==