Diferencia entre revisiones de «Africada postalveolar xorda»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 1:
O '''fonema postalveolarpostalviolar africatoafricau xordo''' se representa en aragonés actual con o digrafo '''[[ch]]'''.
 
== Orichen ==
L'orichen d'este fonema puet estar en aragonés:
* Evolución d'a consonant d'as silabas latinas GE, GI, IA, IO, IU: "''chelar"'', "''chirar"'', "''[[chito]]"'', "''chacer"'', "''chóven"'', "''[[chubo]]"''.
* Adaptación de [[mozarabismos en l'aragonés|mozarabismos]] derivatosderivaus de palabras con CE, CI latinas que dan /z/ en aragonés (''[[capacho]]''), u parabras que en aragonés aturoron a suya evolución en esta etapa ("''Sancho"'').
* Evolución d'os grupos romances -dj- (procedent de vocal+TĭC > de(g) u de cons+DĭC > de(g)) y -tj- (procedent de cons+TĭC > teg): "''arrepinchar-se"'' (de ''pendĭcare''), "''[[mancheta]]"'' (de ''mantĭca''), "''minchar"'' (de ''manducare'').
* Adaptación d'[[occitanismos en l'aragonés|occitanismos]] como ye o caso d'o sufixo [[sufixo -ache|-ache]] (sería tamién un caso d'a evolución anterior).
* Evolución de S- inicial: "''chiflar"''/"''chuflar"'' (de ''sifilareSIFILARE''), "''[[chulla]]"'' (de ''suillaSUILLA''), "''[[choto]]"'' (de ''suctuSUCTU'').
* Adaptación d'[[arabismos en l'aragonés|arabismos]] con letra [[chim]]: "''[[charra]]"'', "''[[chabalín]]"''.
* Adaptación d'italianismos con ''ci'' u ''-cc-'':<ref name=ARNALPURROICH>{{es}} [[María Luisa Arnal Purroy]]: ''Orígenes de "ĉ" en Aragón y otras cuestiones conexas (a partir de los materiales del ALEANR) I''. RILCE: Revista de filología hispánica, ISSN 0213-2370, Vol. 12, Nº 1, 1996, pp. 1-25.</ref> ''[[charrada|charrar]]'', ''[[fachenda]]'', ''malfarchau''.
 
A evolución d'as consonants en as silabas latinas IA, IO, IU, GE, GI, produció un fonema prepalatal africatoafricau que ya yera xordo por o menos en o [[sieglo XII]], neutralizando-se con o fonema prepalatal africatoafricau xordo huei representatorepresentau por ''ch''. A interpretación tradicional, que interpreta a evolución fonetica de l'aragonés como tributaria d'a castellana no lo considera asinas, y autors como [[Rafael Lapesa]] han consideratoconsiderau que podió estar sonoro dica dimpués d'a Edat Meya basando-sen en a traza s'escribir-lo més a sobén coincident con ixe fonema en castellán, catalán, occitán y francés.
 
[[Manuel Alvar]] ya quaterna casos d'estar escrito ''ch'' (''[[Belchit]]'', ''[[Villamarchent|Marchant]]'') en o os elementos romances d'o latín notarial aragonés. BellsBell microtoponimosmicrotoponimo de [[Tudela]] que huei sonye castellanizatoscastellanizau con ''j'' s'escribioronescribió con ''ch'' en o sieglo XIII. O mesmo se desvién con o toponimo ''río de Erg'' u ''río de Erch'' en un texto de 1269 referitoreferiu a [[Olba]].
 
En o sieglo XV, sobretot a finszaguers de sieglo ya se conoixen muitos casos esporadicos de representar este fonema con ''ch'', y lo caso inverso, parabras que no tienen ''g'', ''j'' en a suya etimolochía que a vegatasvegadas las escriben con ''j'', ''g'', (''jaminera'', ''gica''). En os textos de finszaguers d'o sieglo XV de Bernardo Fulla relativos a [[las Cuevas de Canyart]] podemos leyer parabras con ''ch'' que antes s'escribiban con ''g'' como ''arcanchel'' y parabras con ''j'' no etimolochica en parabras que se prenuncian con ''ch'' como ''[[chaminera|jaminera]]'', ''giqua'' ("''chica"''), etc...
 
Mesmo podemos trobar casos d'alternancia de ''ch'' y ''g'' en un mesmo texto. En o "''[[Libro d'as Marabillas d'o Mundo]]''" a isla de [[Chava]] ([[Indonesia]]) s'escribe en una pachina ''Chana'' y en atra ''Jana'' y corresponde a la que nombran en o "''[[Libro de Marco Polo]]''" como ''iannua''. En Zaragoza s'escribiba ''[[Puerta Cinecha]]'' alternando con ''Puerta Cineja'' y en Bielsa "''[[Pontache]]"'' alternando con ''Pontaje''. Tamién se podeba desvenir o mesmo en una mesma linia, como en un texto de [[1473]], "''Supresión de quatro raciones en las villas de Almudévar, Lanaja, Alquezar y Berbegal''" publicatopublicau en o "''Teatro historico de las iglesas del Reyno de Aragón''" volumen VII:<ref>{{es}} [[Lamberto de Zaragoza]], [[Ramón de Huesca]]: ''Teatro histórico de las iglesas del Reyno de Aragón V VII. J.M. de Ezquerro'', 1797.</ref>
{{Cita|por el capitol de los Dean et '''canonches''' un '''canonge''' esleido por el dito capitol}}
 
Encara en o [[sieglo XVII]] en bellasbella zonaszona no castellanizatascastellanizada o fonema postalveolarpostalviolar africatoafricau xordo se podeba escribir con a letra ''G'', por eixemplo en un acta de [[1626]] o [[secretario]] menciona a un ''Juan de Chias'' y lo intresatointresau firma como ''Juan de Gias, jurado''.<ref name=CODERAFONETICA>{{es}} [[Francisco Codera.]]: ''Fonetica aragonesa de los siglos XVI y XVII''. [[Archivo de Filogía Aragonesa|A.F.A]], nº XXXII-XXXIIII. 1958.</ref>
 
Por atra parteAntiparte, en puestos d'o sudueste d'Aragón y Navarra on l'aragonés desapareixió antes bi ha aragonesismos con ''ch'' (''chito'', ''chelar''), y tenemos o caso d'aragonesismos con ''ch'' muito estendillatosestendillaus en castellán como ''[[chepa]]'' que compite con ''giba''. Tamién son de destacar os toponimos "''[[Manchones]]"'', "''[[Belchite]]"'', "''[[Almochuel]]"'', y "''[[Chalamera]]"'' que han quedatoquedau con este caracter propio d'a [[fonetica aragonesa]] en o [[castellán d'Aragón]].
 
== Grafía ==
En [[aragonés meyeval|aragonés medieval]] se representaba con ''g'', con ''y'' y con ''i'' quan indicaba consonant, esporadicament tamién con ''x'' (quan no representaba o fonema d'a ''x'' actual) y ''ch'', (quan no representaba o fonema /k/). En a literatura alchamiataalchamiada musulmana yera representatorepresentau con a letra [[chim]] y en l'[[alchamía hebrea en aragonés|alchamía hebrea]] a letra [[chemel]] podeba representar probablement tamién a lo fonema postalveolarpostalviolar africatoafricau xordo.
 
A finszaguers d'o [[sieglo XV]] y en tot o [[sieglo XVI]] a [[castellanización]] d'a luenga escrita significaba tamién castellanización d'a ortografía y i habió embolicos que facioron que parabras con este fonema ya con fonetica castellanizatacastellanizada las escribisen con ''g''. Por eixemplo en [[Fonz]] en unas actas de [[1576]] escriben "''fegas"'' y "''digos"'' en cuenta de "''fechas" y "dichos".<ref>[[Francisco Codera]]. ''Fonetica aragonesa de los siglos XVI y XVII''. A.F.A XXXII-XXXIIII. 1958dichos''.</ref name=CODERAFONETICA/> (ye dicir con ortografía aragonesa medieval a on este fonema se representaba con ''g'' y atras letras). En a [[literatura alchamiataalchamiada en aragonés|literatura alchamiada]] musulmana os castellanismos foneticos con -ch- (como ''derechos'') s'escriben con letra [[chim]].
 
En [[grafía SLA]] se representa como una ''g'' u ''j'' en os casos que provienga d'as consonants d'as silabas latinas GE, GI, IA, IO, IU, seguindo o modelo catalán y a tradición medieval. En atros casos se representa con ''ch'', que ye a sola grafía que fan servir pa este fonema en a ortografía castellana y en a [[grafía de Uesca]].
Línea 32 ⟶ 33:
== Referencias ==
{{listaref}}
 
== Bibliografía ==
*{{es}} [[María Luisa Arnal Purroy]]: ''Orígenes de "ĉ" en Aragón y otras cuestiones conexas (a partir de los materiales del ALEANR) I''. RILCE: Revista de filología hispánica, ISSN 0213-2370, Vol. 12, Nº 1, 1996, pp. 1-25.
 
[[Categoría:Fonemas]]