Diferencia entre revisiones de «Aragonés fovano»

Contenido eliminado Contenido añadido
Refeito l'articlo que yera incompleto, ixamplau con ixemplos, datos, rasgos que faltaban e informacions detalladas
Linia 2:
|Imachen=[[Imachen:Mapa situazión fobano.svg|250px]]<br>Situación d'o fovano
|local=
|charradors=800
|localización= [[Val d'a Fueva]]
|lugars=[[ATierrantona, FuevaPalo, Foradada, Ainsa]]
|rasgos=[[Aragonés orientalde Sobarbe]] [[Aragonés de transición al ribagorzano]]
|bitalidat=<font color=grey>'''Meyaintermedia'''</font>
|escritors=}}
 
O '''fovano''' ye una variedat dialectal de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] que se charra en [[A Fueva]], que fa parte d'a [[comarcas d'Aragón|comarca]] d'o [[Sobrarbe]]. Bella localidat como Foradada y Puicinca charran fovano pero fan parte de Ribagorza. Os lugars más occidentals que charran fovano, como Arro fan parte de o municipio de Ainsa-Sobrarbe. O fovano yera o dialecto habitual de más de quaranta lugars, lugarons y pardinas, hue a metat son abandonaus y se charra en una ventena de lugars con muit poca población. A falta de concencia lingüistica, o papel humillador d'a escuela y a percepción desfonetizada de as parolas referencias han feito que o fovano seiga en retroceso y no haiga teniu garra cautivo literario.
 
==Fonetica==
*A vocal ''-o'' zaguera se mantién dezaga de ''-n'' ([[camino]], [[molino]]), ''-l'' ([[cielo]], [[chelo]]) y ''-r'' ([[cordero]], [[pallero]]).
*No presenta garra rasgo fonético ribagorzano: ya que pronuncia as R finals, no palataliza as L y no presenta desincias de primera persona del plural en -N, ni pierde a -O final en os cherundios. ''Plorar, ploramos, lugar, femos, fendo, ixolomando, fer luna, nos n'imos, tenemos, nos fartaremos.''
 
*O grupo ''-it-'' procedent d'o grupo [[latín|latino]] ''-CT-'', ''-ULT-'', nomás se conserva que en ''chitar-se, leito'' y ''[[cuitre]]'', y s'ha [[castellanización|castellanizato]] enta ''-ch'': ''fecho'', ''dicho'', ''estrecho'', ''pecho'', ''mucho'' u ''trucha''.
*Conservación de -F latina en tot o lexico: ''farto, farina, fumo, follarasca, fierro, forniga, faba.''
*Conservación d'a palatal lateral en a mayoría de voces: ''pallero, muller, cascuello, ralla, ruello.''
*O sistema vocalico ye de sonoras ''caixigo, cabeza, forau, ixartigada, lugar, ixordiga.''
 
*A ''x'' prepalatar fricatiba xorda se corserva bien (si nos miramos as redoladas a l'ueste dende A Fueva) y como ye normal en l'[[Alto Aragón]] oriental va con una ''-i-'' semivocalica: ''[[caixigo]]'' (/kaiʃigo/), ''[[vuixiga]]'' (/buiʃiga/), encara que atras parolas como ''cruixir'' (/kru.ʃir/), ''[[falandraixo]]'' (/fa.lan.'dra.ʃo/), ''[[muixordón]]'' (/mu.ʃor.'don/) y ''[[muixardina]]'' (/mu.ʃar.di.na/) no la presientan.
 
*A ''x'' en posición inicial evoluciona a ''-ix-'' (u mantién a vocal de l'anterior [[prefixo ex-]] latín), como en [[aragonés chistabín|chistabín]] y [[aragonés belsetán|belsetán]]: ''ixolomar'', ''ixartigar'', ''ixarnar'', ''ixaugarixaguar'', ''ixarranar'', ''[[ixordiga]]'', ''[[ixambre]]'', ''ixambrar-se''.
 
*O grupo latino ''-SC-'' que en [[Idioma aragonés|aragonés]] evoluciona a ''-x-'' gosa estar castellanizatocastellanizau en os verbos: ''conocer'', ''paecer'', ''crecer'', ''florecer'', etc.pero se conserva en os sustativos. ''Caixal, vuixiga, caixón, taixón, caixigo, ruxiar, garabaixada, freix, ixufrina, ixalar, ixarraixón, muixón, ixartigada.''
 
*O grupo final ''-NTE'' (correspondient en muitos casos a restos d'o [[participio activo de present en l'aragonés|participio activo de present]]), que en [[aragonés medieval]] pierde a ''E'' y en aragonés moderno a ''T'', ye castellanizato: ''rusiente'', ''fuente'', ''diente'', ''puente'', fueras d'os casos ''malament'' (/ma.la.'mén/), ''chent'' (/tʃen/), ''calient'' (/ka.'ljen/).
 
*En [[Sant Per]] sonse da bell caso casosaislau de pronunciación d'a ''-r'' final en os plurals: ''lugars'', ''pastors'', ''colors'', fenomeno que se troba tamién en bellosbell lugarslugar d'o [[Sobrarbe]] central. En a resta d'A Fueva, a ''-r'' de os plurals se fa muda.
 
*MosO grumo -M'N- siepre evoluciona a -BRE. ''Fambre, hombre, costumbre.'' Nos trobamos un caso isolato y poco freqüent de conservación de -m- deribata de -M'N- que en castellán ha dato -mbr-: LAMINA > lamna > [[lama]]
**LAMINA > lamna > [[lama]].
 
==Morfolochía==
L'articlo ye comomayoritario en aragonésA cheneralFueva ye: ''o, os, a, as'', pero ennos [[Pano]] y [[Panillo]],trobamos lugars amánen d'a Ribagorzaparte s'emplegasur ''es'',y (eseste cans).que Encharran ofovano [[sieglocon XVII]]o s'emplegabasistema ld'articloarticlos, ''loel, losla, lalos, las.'' enEn [[Foradadaconcreto, os lugars que fan u feban servir este sistema d'oarticlos Toscar]]son: Puicinca, Aldea, Clamosa, Lapenilla, Troncedo y Foradada.
 
En o [[sieglo XVII|sieglo XVIII]] bi ha indicios documentaus d'o sistema d'articlos ''lo, los, la, las'' en [[Troncedo]], [[Formigals|Fornigals]] y [[Foradada d'o Toscar]]. Hue no más se troba de forma residual en a Pardina de O Cotón (abandonada) y de forma aislada en toponimia de Fornigals.
Existe un [[pasato perfecto perifrastico]] como en [[aragonés ribagorzano|ribagorzano]] y [[aragonés chistabín|chistabín]]:
 
Os plurals son de tipo aragonés en totz os casos; ''mullers, lugars, caixals, chabalins, ferfetz, mocetz, corderetz, alazetz.''
 
Existen femeninos propios de l'aragonés, como os nombres d'arbols frutals: ''manzanera, perera, olivera, almendrera.'' Existe parolas que conservan o chenero orichinal latino: ''o costumbre, a fin, a resplador.'' A mayoría d'os femeninos de parolas masculinas en -DOR se fan en -DERA: ''charradera, bailadera, estrolicadera.''
 
ExisteSe fa servir un [[pasato perfecto perifrastico|pasau perfecto perifrastico]] como en [[aragonés ribagorzano|ribagorzano]] y [[aragonés chistabín|chistabín]]:
 
*''va cantar''
Línea 41 ⟶ 50:
*''van cantar''
 
A diferencia notable ye que o morfema presonal d'a primera persona d'o plura no ye ''-nN'' como en ribagorzano u chistabín, sino -MOS y que a ''-r'' final se prenuncia. Tamién ye notable que este preterito indefinitoindefiniu coexista con a forma sintetica normal en aragonés occidental: ''canté, cantés, cantó, cantemos, cantetz, cantón''. L'emplego d'una forma u atra pendeye ende factorstipo comodiatopico. En o verbo,norte y este de A Fueva se fa servir o lugar,sintentico etc.y en o centro y o sur y l'este se fa servir o perifastico. A isoglosa pasa por Arro onde coexisten as dos formas.
 
Os participios son en -AU en a primera conchugación y en -IU en a segunda y tercera. ''Trobau, ixolomau, dormiu, buquiu, teniu.'' Se documentan [[Participio fuerte en aragonés|participios fuertes]]: ''quiesto y puesto.'' Y os desfonetizaus ''fecho'' y ''dicho.''
 
Os cherundios son en -ANDO, ENDO, INDO. ''Ixartigando, fendo, fuyindo.''
 
Diferencia como en a mayoría de o dominio de l'aragonés os verbos ''ser'' y ''estar'':
*''soi / estoi''
*''yes / estás''
*''ye / está''
*''semos / estatz''
*''setz / estatz''
*''son / están''
En subchuntivo presienta as formas ''seiga, seigas, seiga... y estaiga, estaigas, estaiga...''
 
O verbo haber ye como en a resta de l'aragonés: (present) ''he, has , ha, hemos, hetz, han,'' (imperfecto) ''heba, hebas, heba, hebanos, hebatz, heban,'' (imperfecto suchuntivo) ''hese, heses, hese, hesenos, hesetz, hesen.'' As formas impersonals son ''n'hai / i hai,'' y ''n'habeba.'' Diferencia pues, a forma impersonal de a forma conchugada de l'imperfecto. ''Heba veniu con a muller, n'habeba más mullers en a plaza.''
 
O verbo ''ir-se-ne'' presienta o mesmo paradigma que en a resta de l'aragonés:
*''me'n voi''
*''te'n vas''
*''se'n va''
*''nos n'imos''
*''tos n'itz''
*''se'n van''
Os verbos de primera conchugación en cheneral no fan diftongación en as silabas tonicas d'os paradigmas: ''volan, neva.''
 
Existen as construccions impersonals quan un verbo no presienta subcheto; ''aquí vive peixes, ya no queda fongos, feba tiempo que no saliba flors.''
 
Tiene total vitalidat a construcción condicional negativa. As particlas negativas tienen sentiu positivo en frases condicionals, negativas, interrogativas y exclamativas:
 
''¿has estau nunca en Troncedo?, no se si nevará guaire, no tos fartetz guaire, si teneses guaires chanfles no tendrías que ir a picar, si nunca venises ya trairás diners''
 
A negación con pas tiene vitalidat:. No se fa servir con verbo, no más como negación parcial condiciona en frases sin verbo. ''no pas yo, no pas tanto, no pas aquí.''
 
O verbo ''fer'' presenta un paradigma igual a la resta de territorio aragones. ''foi, fas, fa, femos, fetz, fan; feba, febas, feba, febanos, febatz, feban''. Nomás o subchuntivo alterna seguntes as zonas ''faya'' (mayoritaria) con ''faga'' (minoritarias) y as desinencias en -NOS que se mantienen en os lugars de a mitat norte y se castellanizan en -MOS en os lugars de a mitat sur. As construccions y perifrasi con o verbo fer son muitas. ''fer a figa, fer o morro clo, fer lenya, fer tranya, fer fuineta, fer a charradeta, fer bondat, fer vez, fer honra.''
 
As construccions de pronombres combinaus de tercera persona son LE'N (pa un receptor) y LES NE (pa dos receptors). No se documenta a construcción ribagorzana LO I, LO IE.
 
Os pronombres ''en/ne y i/ie'' tienen total vitalidat y uso en A Fueva.
 
-eixemplos de en: ''no en quiero, da-me-ne, nos n'imos, voi a beber-ne, estaban comendo-ne un poco, si no tos n'isetz, no tos ne fayatz.''
 
-eixemplos de i: ''ta ixe lugar ya fa tiempo que no voi, no se podeba entrar-ie, fe-te-ie un poco, no tiengas miedo, pon-te-ie, ye ciego no i vei, no se i veyeba gota''
 
En conclusión o fovano ye un dialecto de transición entre l'aragonés d'o semontanoSemontano de Balbastro y Viello Sobrarbe y l'aragonés [[baixorribagorzano]]. NoPresienta rasgos foneticos de l'aragonés con continidat enta os dialectos occidentals y a morfosintaxis ye tantcompartida castellanizatocon comoo modelo d'aragonés de Sobrarbe y de Ribagorza. Con o [[semontanés]]chistabín (conservapresenta en común o bienperifrastico a "x")conservación nide comoconsonants sonoras, o baixorribagorzano,sistema fonetico aragonés y yea másinmensa amánmayoría de o lexico. Con l'aragonés cheneralde quesobrarbe estelo zagueromesmo fueras de o pasau perifrastico. Con a ribagorza comparte tot fueras de a fonetica oriental propia de o ribagorzano y os tipos lexicos catalans.
 
== Referencias ==
* [[Fernando Romanos|F. Romanos]], F. Sánchez. ''L'aragonés de A Fueba. Bocabulario y notas gramaticals''. Uesca, Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa (col. «Puens enta ra parola», 9) (1999).
* [[Fernando Romanos|F. Romanos]], ''L'aragonés en o sur de A Fueba''. Edicions Transiberiano (en prensas).
 
== Vinclos externos ==