Diferencia entre revisiones de «Helenismos en aragonés»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Linia 6:
En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son més antigos que os helenismos de conceptos abstractos. Estos ampres esdevinioron part normal d'o lexico latín y fuoron transmesos a las luengas romances por a vía patrimonial, de fueras de bell caso en o que se trasmitió como [[semicultismo]].
 
Distribuitos por campos lexicos: fitonimia, zoonimia, cheografía fisica, construcción, materials, costumbres, trastes y navegación.
*[[Planta]]s: ''ORIGANUM'' da "[[oregano]]", ἀψίνθιον ye amprau como ''ABSINTHIOM'' y da "[[xenzo]]", ''CAMNABUM'' da "[[canyimo]]". Tamién ye o caso d'a parola que ha dau "[[bleto]]".
*[[Animal]]s: ''SEPIA'' da "[[sepia]]".
*[[Cheografía fisica]]: ''CRETA'' da "[[greda]]", κῦµα ye amprau como ''CYMA'' y da "[[cima]]", ''SPELUNCA'' da "[[espluca]]", ''PODIUM'' da "[[pueyo]]", ''EREMU'' da "[[yermo]]".
*[[Costumbre]]s, [[casa]], [[materials de construcción]]: ''BALNEUM'' da "[[banyo]]" y o cultismo "[[balniario]]", ''[[cambra|CAMERA]]'' da "[[cambra]]", ''aptheca'' da "[[botiga]]", "[[botica]]" y "[[bodega]], ''GYPSUM'' da ''[[cheso (mineral)|cheso]]'', ''PETRA'' da ''[[piedra]]'', ''PLATEA'' da ''[[plaza]]''. Tamién son d'este conchunto as parolas que han dau "[[calso]]", "[[márbol]]" y "[[torre]]".
*[[Traste]]s: ''AMPULLA'' da ''[[ampolla]]'' y ''[[bambolla]]'', ''[[cuerda|CHORDA]]'' da cuerda, ''CANTHARUS'' da "[[cantaro]]"/"[[cantre]]", ''ESPATHA'' da ''[[espata]]'', y a traviés d'o diminutivo ''ESPATHULA'' da "[[espalda]]". Atras parolas d'este conchunto son as que han dau en aragonés ''[[cesta]]'', ''[[cullara]]'', ''[[espuerta]]'', ''[[estopa]]'', ''[[saco]]''.
*[[Navegación]], [[comercio]], [[unidatz de mesura]], [[mida]]s: ''SYMPHONIA'' da o nombre d'o instrumento musical ''[[sanfoina]]'' en [[aragonés benasqués|benasqués]]<ref>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, [[Gara d'Edizions]]-[[Institución Fernando el Católico]] (2003).</ref>
 
==== Fitonimia ====
Son denominacions de [[planta]]s:
*''ORIGANUM'' da "[[oregano]]".
*ἀψίνθιον ye amprau como ''ABSINTHIOM'' y da "[[xenzo]]"
*''CANNABEM'' da "[[canyimo]]".
*Tamién ye o caso d'a palabra que ha dau "[[bleto]]".
 
==== Zoonimia ====
Son denominacions d'[[animal]]s:
*''LEONEM'' da "[[león]]".
*''TIGRIS'' da "[[tigre]]". A palabra orichinal en griego τίγρις ye un [[persismos en griego|persismo]].
*[[Animal]]s: ''SEPIA'' da "[[sepia]]".
 
==== Cheografía fisica ====
Son palabras relacionadas con a [[cheografía fisica]]:
*''CRETA'' da "[[greda]]".
*κῦµα ye amprau como ''CYMA'' y da "[[cima]]"
*''SPELUNCA'' da "[[espluca]]".
*''PODIUM'' da "[[pueyo]]".
*''EREMU'' da "[[yermo]]".
 
==== Construcción y materials ====
*''BALNEUM'' da "[[banyo]]".
*''[[cambra|CAMERA]]'' da "[[cambra]]".
*''APOTHECA'' da "[[botiga]]", "[[botica]]" y "[[bodega]].
*''GYPSUM'' da ''[[cheso (mineral)|cheso]]''.
*''PETRA'' da ''[[piedra]]''.
*''PLATEA'' da ''[[plaza]]''.
 
Tamién son d'este conchunto as palabras que han dau:
*"[[Calso]]"
*"[[Márbol]]"
*"[[Torre]]".
 
==== Trastes ====
Son palabras relacionasdas con obchetos, recipients, ferramientas y [[traste]]s:
*''AMPULLA'' da ''[[ampolla]]'' y ''[[bambolla]]''.
*''[[cuerda|CHORDA]]'' da "[[cuerda]]".
*''CANTHARUS'' da "[[cantaro]]"/"[[cantre]]".
*''ESPATHA'' da ''[[espata]]'', y a traviés d'o diminutivo ''ESPATHULA'' da "[[espalda]]".
 
Atras palabras d'este conchunto son as que han dau en aragonés:
*''[[Cesta]]''.
*''[[Cullara]]''.
*''[[Espuerta]]''.
*''[[Estopa]]''.
*''[[Saco]]''.
 
==== Navegación y comercio ====
Son palabras relacionadas con a [[navegación]], [[comercio]], [[unidatz de mesura]], [[mida]]s:
*[[Navegación]], [[comercio]], [[unidatz de mesura]], [[mida]]s: ''SYMPHONIA'' da o nombre d'o instrumento musical ''[[sanfoina]]'' en [[aragonés benasqués|benasqués]]<ref>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, [[Gara d'Edizions]]-[[Institución Fernando el Católico]] (2003).</ref>
 
==== Cultura y refinamiento ====
Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividatz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia:
*Conceptos chenerals y actividatz d'o [[esprito]]: ''IDEA'' da "[[ideya]]", ''PHANTASIA'' da "fantasía", ''PHILOSOPHIA'' de "[[filosofía]]", ''MUSICA'' da "[[musica]]", ''POESIS'' da "[[poesía]]", ''MATHEMATICA'' da "matematica".
Línea 20 ⟶ 67:
*[[Amostranza]] y educación: ''[[escuela|SCHOLA]]'' de "[[escuela]]".
 
==== Palabras gramaticals ====
Bi ha helenismos que entroron en o latín en o [[Baixo Imperio Román|Baixo Imperio]]:
*[[Preposición]] ''cata'', orichen d'a preposición romance "cada".
*Sufixo verbal ''-izein'', adaptau en [[latín tardano]] como ''–izare'', ''-idiare'', a primera més culta, orichinó verbos como ''autorizar'', ''realizar'', a segunda més popular, dió os [[verbos freqüentativos en aragonés|verbos freqüentativos]] remataus en ''–eyar'', (''navateyar'') y dimpués en [[Verbos acabaus en -iar no freqüentativos|-iar]] (''recatiar'').
*L'[[adchectivos calificativos|adchectivo]] ''macarios'' a traviés d'o [[vocativo]] ''macarie'' dió l'antiga [[conchuncions en aragonés|conchunción]] aragonesa ''maguer'' ("encara que").
 
==== Adaptación fonetica ====
En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la [[oyida]] y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu:
*a u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
*as aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos ''minta'', (d'on bien "[[menta]]") y ''[[porpra]]''.
 
A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda ''K'' esdevién ''g'', en cuenta de ''c'', a correspondient latina: y d'esta traza tenemos ''gobernareGUBERNARE'', que en aragonés da "[[gobernar" u "gubernar]]".
 
Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més difelidat a prenunciación griega:
Línea 41 ⟶ 90:
*γύψος > ''GYPSUM'' > gipsum > [[Cheso (mineral)|cheso]].
 
Os helenismos més recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o [[griego bizantín|griego moderno]]: a ή que en griego clasico equivaleba a ''e'', se zarró en ''i'' ([[itacismo]]): y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "[[botiga]]" en cuenta de ''bodega'' que ye como se plegó en castellán a traviés d'''apotheca'', helenismo més antigo derivau d'a mesma radiz.
 
As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, ''kamph'' dió en latín ''campa'' y tamién ''camba''/''gamba'', parabraspalabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "[[gamba]]" y lo francés ''jambe''.
 
A introducción d'helenismos continó dimpués d'a [[caita d'o Imperio Román]], en o periodo [[Imperio Bizantín|bizantín]]. O caso de l'aragonés ''[[tío]]'', ''[[tía]]'', ''[[tión]]'' en puet estar un eixemplo. Pa [[Sant Isidoro]] ''thius'' encara yera griego. En ixos tiempos ''thius’’, ''thia'' sustituyoron a los latins ''avunculus'' y atros.
 
=== Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico ===
A [[cristianización d'o Imperio Román]] encomenzó en a part oriental y estió més intensa en o que dimpués sería o [[Imperio Román d'Orient]] y [[Imperio Bizantín]]. En o [[Imperio Román d'Orient]] a cristianización introdució uns termins griegos que dimpués permaneixerían en o [[latín eclesiastico]]. As parolaspalabras griegas d'o latín eclesiastico s'han transmeso en forma de [[cultismos en aragonés|cultismo]]s y [[semicultismos en aragonés|semicultismo]]s. ParolasPalabras d'este estrato que a traviés d'o latín eclesiastico arriboron en l'aragonés y son presents en [[aragonés medieval|textos medievals aragoneses]] u en as [[parlas altoaragonesas]] actuals son:
*''[[abisoAbiso]]''<ref>{{es}} [[Ana Isabel Lapeña Paúl]]: ''Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399)'' ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [http://dialnet.unirioja.es/servlet/dcfichero_articulo?codigo=127550]</ref>/''[[abismoAbismo]]''<ref>{{an}} ''[[Libro d'as Marabillas d'o Mundo]]''</ref>, ''[[apóstol]]'', ''[[baptismo]]'', ''[[Biblia]]'', ''blasfemar'', ''[[blasfemia]]'', ''[[calonche]]'' (helenismo arribau en l'aragonés a traviés de l'[[idioma occitán|occitán]]), ''[[catedra]]'', ''[[catedral]]'' (historicament muito menos emplegata que [[seu (edificio)|seu]]), ''catolico'', ''[[scisma]]'', ''[[clerigo]]'', ''[[coro]]'', ''[[diaple]]'', ''[[diacono]]'', ''[[diocesi]]'', ''[[ermita]]'', ''[[himno]]'', ''[[ilesia]]'', ''[[almosna]]'', ''[[mago]]'', ''[[mártir]]'', ''[[misterio]]'', ''[[monesterio]]'', ''[[parola]]'', ''[[Papa de Roma|Papa]]'', ''[[paradiso]]'', ''[[parroquia]]'', ''[[pasqua]]'', ''[[patriarca]]'', ''[[profeta]]'', ''[[sabado]]'', ''[[salmo]]'', ''[[sinoga]]'', y [[zelo]].
*''[[Almosna]]''.
*''[[Apóstol]]''.
*''[[Baptismo]]''.
*''[[Biblia]]''.
*''Blasfemar''.
*''[[Blasfemia]]''.
*''[[Calonche]]'' (helenismo arribau en l'aragonés a traviés de l'[[idioma occitán|occitán]]).
*''[[Catedra]]''.
*''[[Catedral]]'' (historicament muito menos emplegada que [[seu (edificio)|seu]]).
*''catolico''
*''[[Clerigo]]''
*''[[Coro]]''.
*''[[Diablo]]''/''[[diaple]]''.
*''[[Diacono]]''.
*''[[Diocesi]]''.
*''[[Hermita]]''.
*''[[Himno]]''.
*''[[Iglesia]]''/''[[ilesia]]''.
*''[[Mago]]''.
*''[[Mártir]]''.
*''Marturiar''.
*''[[Misterio]]''.
*''[[Monesterio]]''.
*''[[Palabra]]''.
*''[[Papa de Roma|Papa]]''.
*''[[Paradiso]]''.
*''[[Parroquia]]''.
*''[[Pasqua]]''.
*''[[Patriarca]]''.
*''[[Profeta]]''.
*''[[Sabado]]''.
*''[[Salmo]]''.
*''[[Scisma]]''
*''[[Sinoga]]''
*''[[Zelo]]''.
 
D'entre estos ''Parrohecia'' se presenta en a documentación aragonesa como un helenismo culto primerenco ya en [[1176]], pareixiu a la forma ''parroecia'' que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como ''[[parroquia|parrochia]]''.
 
Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que rematanacaban en ''-sis'' son ''[[Apocalipsi]]'', ''[[Chenesi]]'' y ''[[Diocesi]]'' ya en [[aragonés medieval]].
 
=== Helenismos transmesos por l'arabe ===
L'arabe prenió conceptos y parolaspalabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'[[idioma aragonés|aragonés]].
*''ORYZA'' > [[roz]].
*''CHYMEIA'' > [[alquimia]].
Línea 73 ⟶ 157:
*''Quirografo'' (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI.
 
En a [[baixa Edat Meya]] i heba presencia de comerciants [[catalans]] y mercenarios catalans y [[aragoneses]] en zonas con [[influencia]] griega como [[Secilia]] y [[Calabria]], y dica en Grecia. Un helenismo transmeso en ixos ambients mediterranios a muitas luengas occidentals dende o [[griego bizantín]] estió ''[[galera|galea]]'', que evolucionó en aragonés ta "[[galera]]". Dende mitat d'o [[sieglo XIII]] os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica [[especia]]s, productos medicinals, esclavos [[tartres]] y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a [[Edat Meya]] viachaban parabraspalabras arabes como ''benjuí'', ''fustete'' y griegas como ''esmeril'' y ''timiana'', que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y més tarde en castellán. A presencia d'a seu d'a [[Orden d'o Hespital]] en [[Rodas]] trayó t'Aragón o "[[panizo]] negro de Rodas", documentau en [[1631]] en unos fondos aragoneses d'a Orden. En catalán y aragonés medieval existió a parolapalabra ''tapit''<ref name=LIBRODELOSEMPERADORS>{{an}}{{es}} [[Chuan de Zonaras]]: ''[[Libro de los Emperadors|Libro de los Emperadores]] (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por [[Ioan Ferrández d'Heredia|Juan Fernández de Heredia]])''. Edición de Adelino Álvarez Rodríguez. [[Larumbre Clásicos aragoneses]]. p 402.</ref> d'o mesmo orichen que o francés ''tapis'' en una forma itacista de ''TAPETION'' propia d'o [[griego bizantín]].
 
==== Helenismos en a obra d'a escuela Herediana ====
Línea 88 ⟶ 172:
Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a [[Sonorización dezaga de liquida en aragonés|sonorización dimpués de nasal]]) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo ''au'' os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como ''af'', (''Mont Algaraf'', ''Olocaf'', etz..).
 
En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son parabraspalabras griegas més antigas pasadas a traviés d'o latín: ''Diomedes'', ''Nicomedia''.
 
En ''Iberia''/''Iviría'' y ''Eraclea''/''Iraclia'' s'ha dito que alternan as solucions neogriega e latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a ''e'' en parabraspalabras esdrúxulasesdruixulas: ''Cesario'', ''Nuclio'', ''Aria''. ''Iraclia'' puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de ''Eraclea'' esdruixula y con hiato.
 
A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia arabismos d'a parla de Siria como ''masarapo'', ''mesarapo'', presents tamién en griego moderno, albanés, [[idioma bulgaro|bulgaro]], [[Idioma serbo-crovate|serbo-crovate]], rumán, italián y dica occitán.
 
=== Helenismos en aragonés moderno ===
Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o [[sieglo XV]] y principios d'o [[sieglo XVI]] l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividatz productivas d'a vida cotidiana, parabraspalabras patrimonials en a suya mayor parte. Os helenismos yeran obsoletos, y o lexico culto se preneba d'o castellán u d'o francés cualsiquiera que fuese o suyo orichen, (griego, latín, etc...).
 
En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir ''[[cefalopodo]]'' u reintroducir ''anomalo''. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego ''LOGIA'' con aragonesizacions incorrectas con ''[[xeada]]'', ignorando as fuents medievals on s'escribiba con ''g'' (''astrología'', ''astrologiano'', ''teología''), pa representar a ''ch''.
Línea 107 ⟶ 191:
*{{es}} [[Juan A. Frago Gracia]]: ''El helenismo culto en la documentación jurídica aragonesa: un nuevo camino para la historia del léxico español''. [[A.F.A]], XXVI-XXVII. 1958.
*{{es}} [[Fernández González, J.R.]]: ''Gramática histórica provenzal''. [[Universidat d'Oviedo]], 1985.
*{{fr}} [[François de La Chaussée]]: ''Noms demi-savants (issus de proparoxytons) en ancien français''. Volumen 1 de ''Publications du Centre de Recherches Anglo-Normandes: Series extra'': Editor: Presses Université du Mirail, 1988. ISBN 2858160899, 9782858160891.
 
== Se veiga tamién ==
*[[Helenismos]].
*[[Cultismos en aragonés]].
*[[Semicultismos en aragonés]].
 
{{Luengas neolatinas helenismos}}