Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Linia 21:
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay en o [[Sobrarbe]], y fa manifiastas belas carateristicas que tamién son definidoras de parlars bian descritos como o [[Bergotés]] u o [[Viellosobrarbés]], o altros que no en tienen tan buena representación como l'[[aragonés de Tella]] y de [[Valle de Puértolas|Puértolas]] (especialment emparentato con o zaguero):
*Sistema d'[[articlo
**''En brincó d'allá ta ro canto 'ra caseta''.
**''l'Asa 'ro capazo''.
*[[concordancias en
**''No '''as''' he '''vistas'''''
**'''''As vacas''', ta ro prato que '''as''' son '''portiadas'''''
Linia 31:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[valle de Vio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
*Desaparición quasi de tot d'os [[adchectivo demostrativo en
*Desaparición d'a [[preposicions en
*Substitución sistematica d'o comparativo "'''més'''" y d'as suyas composicions ("'''demés'''", "'''només'''"), que yeba bian regulars d'os tiampos de Saroïhandy en tot o [[Sobrarbe]], per as formas castallanizadas: "''más''", "''demás''", ecetra.
Linia 40:
*Uso d'a locución "'''á menut'''" (per cuentas d' ''á sobén'', que yà prencipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] y [[sieglo XX|XX]] yeba tamién común d'as [[bergotés|valles de Broto]] y [[belsetán|Bielsa]]. A forma "'''á ormino'''", lur penetración en [[Sobrarbe]] Saroïhandy nomás que a trobó en a [[Ribera de Fiscal]] y ra valle de Broto no se-be ha decumentato nunca.
*Uso d'una forma de [[numerals en
**''Beluno sí que'n habrá''
**''Bels quatre días dempués ya yeba muerto''
*Negación numeral con a particla '''garra''', que fa tanto de pronombre como de numeral u quantitativo, contable u [[Substantivos incontables en
**''No te doi garra peseta''
**''No te yeba fendo garra caso''
Linia 75:
==Pardicularidatz verbals==
[[Imachen:Present bebo ser Balle de Bio.JPG|thumb|right|100px|'''Fig. 2'''. O [[present d'indicativo en
*Como en buena cosa de [[Sobrarbe]], defuera de bells puestos an que a luanga ye més viva [[Chistau]] u [[A Fueba]], u mellor conservata, [[Bielsa]] u [[Tella]], hai perduga muderna d'a desinencia en '''-z''' d'a 2ª presona d'o plural d'o presente d'indicativo, en favor d'a desinencia acastellanada '''-is''' (Fig. 2): ''mira'''is''''', ''torn'''ais''''', etz. As formas 2ª y 3ª d'o singular en o verbo "estar" son con a [[metavocal]] ubiarta aldosobrarbenca.
*Mesma tendencia que o [[belsetán]], o [[chistabín]] y as parlas de [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]] y [[aragonés de Tella|Tella]] de fer as primeras personas d'o [[
*[[Pasato perfecto simple d'indicativo en
**''Yo tenié''
**''Tú teniés''
Linia 96:
**''Els / elas farían''
[[Imachen:Preterito imperfeuto subchuntibo Tener balle de Bio.JPG|thumb|right|275px|'''Fig. 3'''. Formas d'o [[pasato imperfecto de subchuntivo en
*Os tiampos de subchuntivo, que Saroïhandy os documentó que perdeban a desinencia "-e" que ya present en altros dialectos, con d'as mesmas formas que en ''As Valles'' y Tella-Puértolas, con os anyos han sofrito tamién as enrestidas d'o castellano alquirendo-la mesmo que formas con hiatos estranios a l'aragonés, que no s'heban fetos de nunca, en formas que coexisten en l'actualidat. Asinas, en ye pasato de "''yo tenés''" como a sola forma ta una coexistencia d'as formas "''yo tenes'''e'''''" y "''yo ten'''ie'''s'''e'''''" en o parlache oral.
*Os [[infinitivo en
*Os [[tiampos compuastos]] d'os verbos [[intransitivos de movimiento]] y [[verbos pronominals en
**'''''Soy''' tornato de ro cambo''
**''O zagal ya en '''ya''' marchato''
Linia 153:
==="''Régimen''" preposicional===
*Diferencia con o castellano de bells verbos en l'emplego d'os suyos [[complemento de rechimen en
**''Me pensabe '''de''' fer-me una [[borda]] nuaba''. (<small>cast:</small> "''Pensaba en''")
**''No ya '''de''' mal beber''.
Linia 162:
*Como ya regular en [[Idioma aragonés|aragonés]], i hai vocals inicials etimolochicas que se piarden en prenunciar, especialment quan que ra parabra ya puasta detrás d'otra que tienga una vocal: ''No m'has quiesto ascuchar'' [nomaskjést'''os'''kutʃár], ''Ya m'han dato estudio'' [jamandát'''os'''túdjo]. Diz que queda de tot tapada per o sonito de l'anterior.
*Prenunciación d'a "-r" en a coda d'os [[infinitivo en
*Vocalización predominante d'a "i" d'antes no ra "X" en o grupo fonetico "ix", como ya tepico d'a cuenca d'a Cinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de [[valle de Broto|Broto]] ta Boltanya: ''Deixar'' [d(e)iʃar], ''baixar'' [baiʃar], etz.
Linia 176:
Anque en hai que s'han aganato per a presencia d'o castellano: ''to'''d'''a'' y ''to'''d'''as'', t'as parabras que enos arredols de 1900 yeban '''tota''' y '''totas'''.
*No obstante, anque existe ixa tendencia, Saroïhandy documentó l'uso d'os [[participio en
*Una traza biàn carateristica de Vio y Puértolas ye ra perduga d'a "N" d'a terminación d'as parolas que en tianen en o singular quan fan o plural:
Linia 185:
*Como enos parlars deras valles de Puértolas y Tella, declinación de belas vocals que en prenunciar-se se tornan ambiguas, como ra "O" en posicions finals de bels plurals masculinos quan que se troban en posición post-tonica: Os gatos [osɣátøs], maderos [madéɾøs], altros [álɖrøs, áutrøs], etz. Ixes sonitos vocalicos, que no son compartitos con o castellano, fan que aya vegadas que resulten confusos ta's presonas castellanofonas, que a menut s'han conoixito que bi entianden una "E".
*Numerals [[ordinals en
*Baile d'a fonetica vocalica de parabras que contianen o diftongo "-ue-" pero nunca no producen "-uɶ-": '''Luego''' [luɒɣo], '''fuego''' [fuɔɣo] (pero tamién [fuɒɣo]), [[Puyarruego]] [puiaruɒɣo], etz. Altra parabra que posa distancia con a prenunciación castellana ye "'''agora'''" [aúrɶ], u que encara se prenuncia [ɒra] en decir-se rapedo.
|