Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 21:
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay en o [[Sobrarbe]], y fa manifiastas belas carateristicas que tamién son definidoras de parlars bian descritos como o [[Bergotés]] u o [[Viellosobrarbés]], o altros que no en tienen tan buena representación como l'[[aragonés de Tella]] y de [[Valle de Puértolas|Puértolas]] (especialment emparentato con o zaguero):
 
*Sistema d'[[articlo definitodefiniu en l'aragonés|articlos definitos]] "'''O''', '''a''', '''os''', '''as'''", con presentación esporadica d'o masculino plural "'''es'''", anque menos frequant que en a vecina [[valle de Puértolas]], á'n que ye dominante. Totas as formas s'han puesto sentir con '''r-''' (ro, ra, ros, ras) quan que se troban en a zaga d'una parola que remate con vocal, como ye regular de [[Puértolas]] ta [[Abizanda]], pero que s'apresenda quan ba dezaga d'una preposición, en siya present u elidida.
**''En brincó d'allá ta ro canto 'ra caseta''.
**''l'Asa 'ro capazo''.
 
*[[concordancias en l'aragonés|Concordancia]] de chenero y numero d'o participio con o [[complemento directo]] quan ye en forma pronominal u con o [[subchecto gramatical en l'aragonés|subchecto]] dera frase quan ye [[oracions reflexivas en l'aragonés|reflexiva]], traza común con l'[[idioma occitán|occitano]] y tamién con o [[idioma catalán|catalán]] antiguo, enantes bian común como en tot o [[Sobrarbe]], agora quasi una reliquia:
**''No '''as''' he '''vistas'''''
**'''''As vacas''', ta ro prato que '''as''' son '''portiadas'''''
Linia 31:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[valle de Vio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
 
*Desaparición quasi de tot d'os [[adchectivo demostrativo en l'aragonés|demostrativo]]s sobrarbencos que documentó Saroïhandy: si enantes feban "''aquels zagals''" en as dos valles agora se sient "''aquellos zagals''", menos de [[Nerín]], á'n que se conserva ra forma antigua. Mesmo ha pasato con o pronombre personal "'''els'''" que documentó Saroïhandy, que s'ha suplantato totalment per o castellanismo "''ellos''" con atras [[castellanización|castellanizacions]] importants (Fig. 1). Desapareición tamién as formas "nusa'''l'''tros" y "vusa'''l'''tros" d'entre ros primers estudios de Saroïhandy y quan que en tornó 30 anyos dimpués, que yeban ya "''nusatros''" y "''vusatros''". En l'actualidat, Tomás y Usón en trobón nomás que formas ya hibridas con o castellano: "''nusotros''", "''vusotros''". "A'''l'''tro" y "a'''l'''tros" seguntes els son ocasional oi día.
 
*Desaparición d'a [[preposicions en l'aragonés|preposición]] "'''dica'''", que Saroïhandy heba documentato en tot o [[Sobrarbe]], de l'Aínsa t'alto. Atras preposicions que ya no se troban son "'''per'''" y ras suyas derivacions: "'''perque'''", etz. que agora se dicen "''por'', "''porque''", per a presión d'o [[idioma castellán|castellano]].
 
*Substitución sistematica d'o comparativo "'''més'''" y d'as suyas composicions ("'''demés'''", "'''només'''"), que yeba bian regulars d'os tiampos de Saroïhandy en tot o [[Sobrarbe]], per as formas castallanizadas: "''más''", "''demás''", ecetra.
Linia 40:
*Uso d'a locución "'''á menut'''" (per cuentas d' ''á sobén'', que yà prencipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] y [[sieglo XX|XX]] yeba tamién común d'as [[bergotés|valles de Broto]] y [[belsetán|Bielsa]]. A forma "'''á ormino'''", lur penetración en [[Sobrarbe]] Saroïhandy nomás que a trobó en a [[Ribera de Fiscal]] y ra valle de Broto no se-be ha decumentato nunca.
 
*Uso d'una forma de [[numerals en l'aragonés|numeral]]s indefinitos, enantes cheneral en tot o Sobrarbe, que s'amonta con l'indefinito '''bel''' achuntato con l'artiglo indeterminato '''un(o)''':
**''Beluno sí que'n habrá''
**''Bels quatre días dempués ya yeba muerto''
 
*Negación numeral con a particla '''garra''', que fa tanto de pronombre como de numeral u quantitativo, contable u [[Substantivos incontables en l'aragonés|incontable]] mesmo:
**''No te doi garra peseta''
**''No te yeba fendo garra caso''
Linia 75:
 
==Pardicularidatz verbals==
[[Imachen:Present bebo ser Balle de Bio.JPG|thumb|right|100px|'''Fig. 2'''. O [[present d'indicativo en l'aragonés|present d'indicativo]] d'o verbo "'''estar'''", en a forma suya actual (grafía de Uesca).]]
*Como en buena cosa de [[Sobrarbe]], defuera de bells puestos an que a luanga ye més viva [[Chistau]] u [[A Fueba]], u mellor conservata, [[Bielsa]] u [[Tella]], hai perduga muderna d'a desinencia en '''-z''' d'a 2ª presona d'o plural d'o presente d'indicativo, en favor d'a desinencia acastellanada '''-is''' (Fig. 2): ''mira'''is''''', ''torn'''ais''''', etz. As formas 2ª y 3ª d'o singular en o verbo "estar" son con a [[metavocal]] ubiarta aldosobrarbenca.
 
*Mesma tendencia que o [[belsetán]], o [[chistabín]] y as parlas de [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]] y [[aragonés de Tella|Tella]] de fer as primeras personas d'o [[pasatopasau imperfecto d'indicativo en l'aragonés|pasato imperfecto d'indicativo]] con desinencia pardicular en "'''-e'''": ''yo febe'', ''yo baixabe'', ''yo m'atabalabe'', ''yo dormibe''. En Puértolas ya pasible de sentir de manera ultralocal as formas con [[metatesi]] vocalica (u asimilación d'altras formas personals) en a desinencia d'os verbos d'a primera conchugación, anque no ye guaire significativo: ''yo camineba'', ''yo carranyeba'', as qualas conviven en chunto con d'as anteriors.
 
*[[Pasato perfecto simple d'indicativo en l'aragonés|Preterito indefinito]] de tipo sintetico, como totas as parlas centrals de l'aragonés, pero con formas no tonicas d'abe 100 anyos á'n que oi se troban formas tonicas:
**''Yo tenié''
**''Tú teniés''
Linia 96:
**''Els / elas farían''
 
[[Imachen:Preterito imperfeuto subchuntibo Tener balle de Bio.JPG|thumb|right|275px|'''Fig. 3'''. Formas d'o [[pasato imperfecto de subchuntivo en l'aragonés|preterito imperfecto de subchuntivo]] que decumentó Saroïhandy, con as formas que ibi conviven oi día. Castellanizacions més evidentas en royo (grafía de Uesca).]]
*Os tiampos de subchuntivo, que Saroïhandy os documentó que perdeban a desinencia "-e" que ya present en altros dialectos, con d'as mesmas formas que en ''As Valles'' y Tella-Puértolas, con os anyos han sofrito tamién as enrestidas d'o castellano alquirendo-la mesmo que formas con hiatos estranios a l'aragonés, que no s'heban fetos de nunca, en formas que coexisten en l'actualidat. Asinas, en ye pasato de "''yo tenés''" como a sola forma ta una coexistencia d'as formas "''yo tenes'''e'''''" y "''yo ten'''ie'''s'''e'''''" en o parlache oral.
 
*Os [[infinitivo en l'aragonés|infinitivo]]s se documentón con una insolita conservación d'a desinencia completa [[latín|latina]] "-re": ''neba'''re''''', ''chela'''re''''', ''tene'''re'''''... Iste fenomeno, que oi s'aconsidera nomésque [[chistabín|chistabino]], o documentón d'entre ra [[valle de Broto]] y ro [[puerto de Chía|puardo de Chía]].
 
*Os [[tiampos compuastos]] d'os verbos [[intransitivos de movimiento]] y [[verbos pronominals en l'aragonés|reflexivo]]s se conchugan con o [[verbo auxiliar en l'aragonés|verbo auxiliar]] ''ser':
**'''''Soy''' tornato de ro cambo''
**''O zagal ya en '''ya''' marchato''
Linia 153:
==="''Régimen''" preposicional===
 
*Diferencia con o castellano de bells verbos en l'emplego d'os suyos [[complemento de rechimen en l'aragonés|complementos de régimen preposicional]], que se fan más familiars d'altras romances pirenencas, y sobretot d'o [[gascón]].
**''Me pensabe '''de''' fer-me una [[borda]] nuaba''. (<small>cast:</small> "''Pensaba en''")
**''No ya '''de''' mal beber''.
Linia 162:
*Como ya regular en [[Idioma aragonés|aragonés]], i hai vocals inicials etimolochicas que se piarden en prenunciar, especialment quan que ra parabra ya puasta detrás d'otra que tienga una vocal: ''No m'has quiesto ascuchar'' [nomaskjést'''os'''kutʃár], ''Ya m'han dato estudio'' [jamandát'''os'''túdjo]. Diz que queda de tot tapada per o sonito de l'anterior.
 
*Prenunciación d'a "-r" en a coda d'os [[infinitivo en l'aragonés|enfinitivo]]s, como ro [[Bergotés]], y fendo una diferencia asinas con o parlar de [[chistabín|Chistau]], [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]], [[fobano|A Fueba]] y ra parte alta d'a Cinca.
 
*Vocalización predominante d'a "i" d'antes no ra "X" en o grupo fonetico "ix", como ya tepico d'a cuenca d'a Cinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de [[valle de Broto|Broto]] ta Boltanya: ''Deixar'' [d(e)iʃar], ''baixar'' [baiʃar], etz.
Linia 176:
Anque en hai que s'han aganato per a presencia d'o castellano: ''to'''d'''a'' y ''to'''d'''as'', t'as parabras que enos arredols de 1900 yeban '''tota''' y '''totas'''.
 
*No obstante, anque existe ixa tendencia, Saroïhandy documentó l'uso d'os [[participio en l'aragonés|participio]]s masculinos clasicos de l'aragonés bian conservatos, con a terminación en '''-ato''', '''-atos'''.
 
*Una traza biàn carateristica de Vio y Puértolas ye ra perduga d'a "N" d'a terminación d'as parolas que en tianen en o singular quan fan o plural:
Linia 185:
*Como enos parlars deras valles de Puértolas y Tella, declinación de belas vocals que en prenunciar-se se tornan ambiguas, como ra "O" en posicions finals de bels plurals masculinos quan que se troban en posición post-tonica: Os gatos [osɣátøs], maderos [madéɾøs], altros [álɖrøs, áutrøs], etz. Ixes sonitos vocalicos, que no son compartitos con o castellano, fan que aya vegadas que resulten confusos ta's presonas castellanofonas, que a menut s'han conoixito que bi entianden una "E".
 
*Numerals [[ordinals en l'aragonés|ordinal]]s como "'''quatre'''" [kwáɖre, kwátre] yeban habituals en os tiampos de Saroïhandy, anque oi han desapareixito de tot, quedando-be ocasions de sentir-lo només que en [[Valles de Bielsa|as valles de Bielsa]]. A forma actual ya quatro [kwátro], no como ra preposición ''dentro'', especialment quan que ye precedita de "á": A dentro /aintro/ [áintrø, áentrø], conservada en Puértolas y Tella.
 
*Baile d'a fonetica vocalica de parabras que contianen o diftongo "-ue-" pero nunca no producen "-uɶ-": '''Luego''' [luɒɣo], '''fuego''' [fuɔɣo] (pero tamién [fuɒɣo]), [[Puyarruego]] [puiaruɒɣo], etz. Altra parabra que posa distancia con a prenunciación castellana ye "'''agora'''" [aúrɶ], u que encara se prenuncia [ɒra] en decir-se rapedo.