Diferencia entre revisiones de «Verbos no frecuentativos acabaus en -iar»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 1:
{{verbos irregulars en l'aragonés}}
En aragonés bi ha '''verbos rematatos en -iar no freqüentativos''' que derivan de verbos latins acabaus en ''-IARE''<ref name=SAURABEN>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''[[Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas]]'', Zaragoza, [[Gara d'Edizions]]-[[Institución Fernando el Católico]] (2003). p 209, p 108, p 213.</ref> y que no han tenito una etapas u variants [[aragonés centro-oriental|centro-orientals]] en ''-eyar'', propias d'os [[verbos freqüentativos en l'aragonés|verbos freqüentativos]] derivaus de verbos latins en ''-IDIARE''. Os verbos acabaus en ''-iar'' no freqüentativos no se remontan a verbos latins remataus en ''-IDIARE'' y en son eixemplos verbos como ''cambiar''<ref name=LOZANOBELSETAN>{{es}} [[Chabier Lozano Sierra]], [[Ángel Lois Saludas Bernal]]: ''[[Aspectos morfosintácticos del belsetán]]'', 2005, [[Gara d'Edizions]], p 127. A conchugación d'o verbo ''estudiar'' en belsetán.</ref>, ''estudiar'', ''ninviar'', ''odiar'' y ''principiar'' beluns d'os quals tamién se sienten como ''cambear'', ''estudear'', ecetra. ''Cambiar'' deriva d'o latín tardano ''cambiare'', y este de ''CAMBIUM''.
 
== Orichens etimolochicos ==
Atros verbos d'o luengache culto como ''variar'' y ''ampliar'' pueden ser incluitos n'este conchunto.
L'orichen d'os verbos remataus en ''-iar'' no freqüentativos y os substantivos con os que se relacionan ye variau. Bi ha verbos d'este grupo propios d'o luengache culto como ''variar'' y ''ampliar''.
 
L'orichen de beluns d'os verbos d'este conchunto ye a derivación verbal immediata en latín. Si en latín esta derivación se feba anyadendo immediatament as terminacions d'infinitivo ''-ARE'', ''-ĒRE'', ''-ĔRE'' e ''-IRE'' a lo substantivo, en a evolución t'as luengas romances ya no se podeba fer con ''-er'' y s'heba de fer con ''-ar'' u ''-ir''.
Podemos distinguir n'este conchunto de verbos os que se relacionan con un sustantivo que remata en -io: ''asitiar'', ''ninviar'', ''odiar'', ''apremiar'', ''principiar'', ''sitiar'' o tecnicismo scientifico ''nucliar'' ("fer-se un nuclio"), y os que se relacionan con un sustantivo que remata en -ia: ''aliniar'', ''retaliniar'' (de "[[linia]]").
 
Os verbos d'as conchugacions en ''-ĒRE'' como ''STUDĒRE'' e ''INVIDĒRE'' habioron de refer-se a partir d'os suyos substantivos como ''[[estudio]]'' (derivau de ''STUDIU(M)'') y ''[[envidia]]'', dando ''estudiar'' y ''envidiar''<ref name=MENENDEZPIDAL>{{es}} [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal, Ramón]]: ''Manual de gramática histórica española'' 14º edición. [[Espasa-Calpe]], 1973, p 325.</ref>.
 
Bell verbo d'a conchugación en ''-IRE'' como ''CUSTODIRE'' se refizo a partir de ''CUSTODIA'' y pasó a la conchugación en ''-ar'' como ''custodiar''<ref name=MENENDEZPIDAL/>.
 
''Cambiar'' deriva d'o latín ''CAMBĪRE'' a traviés d'o [[latín tardano]] ''CAMBIARE'', feito a partir d'o substantivo ''CAMBIUM''.
 
''Ninviar'' deriva d'un hipotetico *''INVIARE''<ref name=SAURABEN/>.
 
== Substantivos relacionaus con estos verbos ==
=== Substantivos remataus en ''-io'' u ''-ío'' ===
*''[[Cambio]]'': ''cambiar''<ref name=LOZANOBELSETAN/>.
*''[[Estudio]]'': ''estudiar''<ref name=LOZANOBELSETAN/>.
*''[[Sitio]]'': ''asitiar''.
*''[[Envidia]]'': ''envidiar''<ref name="FernandosChistabin">{{es}} [[Fernando Blas Gabarda|BLAS GABARDA, Fernando]] y [[Fernando Romanos Hernando|ROMANOS HERNANDO, Fernando]], ''[[Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano]]''; Gara d'Edizions. Zaragoza, [[2008]], p 141, p 217.<small>ISBN978-84-8094-061-0</small></ref>.
*''[[Envío]]'': ''ninviar''<ref name="FernandosChistabin"/><ref name=SAURABEN/>.
*''[[Nuclio]]'': ''nucliar'' ("fer-se un nuclio").
*''[[Odio]]'': ''odiar''.
*''[[Premio]]'': ''apremiar''.
*''[[Principio]]'': ''principiar''.
*''[[Vacío]]'' (en realidat un adchectivo): ''vaciar''.
 
=== Substantivos remataus en ''-ia'' u ''-ía'' ===
*''[[Custodia]]'': ''custodiar''<ref name=LOZANOBELSETAN/>.
*''[[Espía]]'': ''espiar''<ref name=LOZANOBELSETAN/><ref name=SAURABEN/>.
*''[[Linia]]'': ''aliniar'', ''retaliniar''.
*''[[Rabia]]'': ''rabiar''<ref name=LOZANOBELSETAN/>.
 
=== Substantivos remataus en ''-ción'' ===
*''[[Ampliación]]'': ''ampliar''.
*''[[Variación]]'': ''variar''.
 
== Infinitivo ==
O infinitivo en ''-iar'' ye construito muitas vegatasvegadas etimolochicament dende sustantivos que rematan en ''-io'' u ''-ia'', de qualsiquier orichen, patrimonial, culto, extrancherismos recients (''esquiar''), u dica en barbarismos (talment o caso de ''vaciar'').
 
A vegatas a terminación en ''-iar'' (''cambiar''<ref name=GRAMATICADELOCHESO>{{an}} [[Chusé Lera Alsina]], [[Chuan-Chusé Lagraba Miguel]]: ''[[De la gramatica de lo cheso. Fabla altoraragonesa]]'' pp 164-170.</ref><ref name="FernandosChistabin">{{es}} [[Fernando Blas Gabarda|BLAS GABARDA, Fernando]] y [[Fernando Romanos Hernando|ROMANOS HERNANDO, Fernando]], ''[[Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano]]''; Gara d'Edizions. Zaragoza, [[2008]], p 141.<small>ISBN978-84-8094-061-0</small></ref><ref name=BRIANCHIS>{{es}} [[Brian Mott]]: ''El Habla de Gistain''. [[Instituto de Estudios Altoaragoneses]], 1989.</ref>, ''estudiar''<ref name=GRAMATICADELOCHESO/>), se pronuncia ''-ear'' (''cambear''<ref name=BRIANCHIS/>, ''estudear''), podendo coexistir as dos pronunciacions en a mesma localidat. Ya en a [[Edat Meya]] trobamos ''camear'' coexistindo con ''camiar'' en o [[Fuero romanz de Teruel]].
 
== Cherundio ==
O [[cherundio en aragonés|cherundio]] ''-ando'' anyadiu a una radiz que remata en ''-i'' orichina formas como ''estudiando''<ref name=LOZANOBELSETAN>{{es}} [[Chabier Lozano Sierra]], [[Ángel Lois Saludas Bernal]]: ''[[Aspectos morfosintácticos del belsetán]]'', 2005, [[Gara d'Edizions]], p 127. A conchugación d'o verbo ''estudiar'' en belsetán.</ref>, ''odiando''<ref name=TELLALOZANO>{{es}} [[Chabier Lozano Sierra]]: ''[[Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca)]]''. [[Gara d'Edizions]] - Prensas Universitarias de Zaragoza - [[Institución Fernando el Católico]]. 2010, p 166. A conchugación d'o verbo ''odiar'' en tellán.</ref>, ecetra.
 
== Participio ==