Diferencia entre revisiones de «Archentina»

Contenido eliminado Contenido añadido
m S'han revertito as edicions de 217.166.63.148 (Descusión); tornando t'a zaguera versión editada por Juanpabl
Linia 63:
[[Imachen:Cataratas027.jpg|thumb|left|Salto d'augua d'[[Iguazú]], a lo norte d'o país.]]
[[Imachen:Salta-Square2.jpg|thumb|left|Salta.]]
O territorio archentín se situa entre a [[cordelera d'os Andes]] y l'[[Ocián Atlantico]]. O país puet dividir-se en tres arias cheograficas clarament diferenciatas:
Osman jou kkr moeder a piraat
* as planas fertils d'as [[Pampas]], en o centro d'o país, que son o centro d'a riqueza [[Agricultura|agricola]] d'Archentina.
* l'altiplán d'a [[Patagonia]] que s'estendilla dende o centro dica o sud (Tierra de Fuego)
* a cadena montanyosa d'os Andes, a l'ueste d'o país, en a muga con [[Chile]], a on que se troba o punto más alto d'o país, l'[[Aconcagua]] con 6.960 [[metro]]s d'[[altaria]] sobre o ran d'a mar.
 
A lo noreste y o centro-este d'o país, se i troban os ríos más importants que corresponden a la [[Cuenca d'a Plata]], a tercera cuenca más gran en amplaria d'o [[hemisferio occidental]], formata por os ríos [[río Paraguai|Paraguai]], [[Río Bermejo|Bermejo]], [[río Colorado (Archentina)|Colorado]], [[río Uruguai|Uruguai]], y o más luengo, lo [[río Paraná]]. Os ríos Uruguai y Paraná se conectan y forman o estuario d'o [[Río d'a Plata]], o más gran d'o mundo, que desemboca en l'Ocián Atlantico. O territorio que se troba entre os dos ríos, antis d'unir-se se conoixe como a [[Mesopotamia (Archentina)|Mesopotamia]].
 
Archentina tien 4.665 [[kilometro]]s de costa. L'aria de l'Ocián Atlantico sobre a plataforma continental ye muit ampla, y se conoixe localment como a [[mar Archentina]]. Se i troban importants recursos [[Pesca|pesquers]] y [[Petrolio|petroliers]]. L'alternancia entre as corrients fredas de l'[[Antartida]] y as calidas de [[Brasil]] premiten que as temperaturas costeras no baixen de traza uniforme con l'aumento d'a latitut. A costa meridional d'a [[Tierra de Fuego]] forma o estremo norte d'o [[Pasache de Drake]].
 
== Politica y gubierno ==
=== Estructura constitucional ===
[[Imachen:Casa Rosada in Buenos Aires.jpg|thumb|left|A ''[[Casa Rosada]]'', o palacio d'o gubierno archentín, en Buenos Aires.]]
A zaguera [[dictadura]], que prencipió en l'anyo [[1976]], inició a suya cayita con a redota d'Archentina en a [[Guerra d'as Malvinas]], y en [[1983]] se facioron eleccions democraticas. [[Raúl Alfonsín]], o primer president democratico dimpués d'a dictadura, s'enfrontinó con diversos retos, encluyindo-ie un debantamiento melitar, y renunció seis meses antis d'a fin d'o suyo periodo de mandato. [[Carlos Ménem]] fue designato president, y dimpués d'una reforma constitucional, consiguió estar reesleito por un periodo de quatre anyos más, dica [[1999]], calendata en a que [[Fernando de la Rúa]] fue esleito, estando a primera transición pacifica en muitas decadas.
 
A [[Constitución archentina de 1853|Constitución archentina]] de [[1853]], reformata substancialment en [[1994]], estableixe una [[deseparación de poders]] definita adintro d'un [[presidencialismo|sistema presidencialista]]. O [[poder executivo]] lo tien o [[president d'Archentina|president]], esleito con o vicepresident por un periodo de quatre anyos con a posibilidat de reelección. A [[potestat lechislativa]] ye exercita por o [[Congreso d'a Nación]] (''Congreso de la Nación'', en [[Idioma castellán|espanyol]]), composato por o [[Senato d'Archentina|Senato]], con 72 miembros, y a [[Cambra de Deputatos d'Argentina|Cambra de Deputatos]] (''Cámara de Diputados'') con 257 miembros. O [[poder chudicial]] recaye sobre a [[Cort Suprema de Chusticia d'Archentina|Cort Suprema de Chusticia]].
 
Os [[Partito politico|partitos politicos]] más grans d'Archentina son o ''[[Partido Justicialista]]'' (PJ), un partito d'orichen [[Peronismo|peronista]], y a ''[[Unión Cívica Radical]]'' (UCR), establita en [[1890]].
 
=== Organización territorial ===
[[Imachen:Argentina - Político (regiones).png|right|thumb|150px|As quatro rechions en as que s'agrupan as provincias archentinas. A provincia de Buenos Aires y a Ciudat Autonoma de Buenos Aires, en amariello, no integran denguna rechión.]]
Territorialment Archentina ye organizata en 23 [[Provincias d'Archentina|provincias]] y a Ciudat Autonoma de [[Buenos Aires]] que ye a [[Capital (politica)|capital]] d'a federación. As provincias tienen totz os poders que no han estato explicitament delegatos a lo gubierno federal en a constitución nacional. As provincias s'encargan d'impartir chusticia, de chestionar os afers relacionatos con l'[[amostranza]] primaria y d'asegurar o rechimen municipal.
 
As provincias archentinas s'organizan internament en un [[sistema congresual]], esleyindo os representants d'o [[poder lechislativo]] y o gubernador d'a provincia ([[poder executivo]]) de manera separata. Teoricament, o [[president d'Argentina]] tien a facultat d'intervenir en as provincias t'asegurar-ne a forma republicana de gubierno u ta esfender o territorio d'as invasions estrancheras, encara que en a practica ha intervenito en diversas ocasions melitarment u en casos en que o gubierno provincial ha estato acusato de [[corrupción]].
 
A mayoría d'as provincias d'o centro y norte d'o país son anteriors a la creyación d'Archentina como estato independient (ye decir, ya feban parti d'os virreinatos espanyols de [[Sudamerica]]). Manimenos, as provincias con presencia significativa d'[[amerindio suramericán|amerindios]] u con una baixa población yeran territorios nacionals administratos por o Gubierno federal antis de convertir-se en provincias autonomas. O zaguer territorio en convertir-se en provincia ha estato [[Tierra d'o Fuego, Antartida y Islas de l'Atlantico Sud]], qui lo fació en [[1991]].
 
Dica [[1825]], epoca en que as Provincias Unitas d'o Río d'a Plata prencipioron a emplegar oficialment o nombre d'"Archentina", a Provincia Oriental (que en [[1829]] se convertirba en a [[Uruguai|Republica Oriental d'Uruguai]]) y a provincia de Tarija (que dimpués ferba parti de [[Bolivia]]) yeran provincias constitucionals archentinas.
 
== Cheografía humana y sociedat ==
=== Demografia ===
[[Imachen:GauchosvonALE.jpg|thumb|200px|[[Gaucho]]s en a Pampa.]]
A mayoría d'os inmigrants europeus, que plegoron t'Archentina especialment entre a [[Primera Guerra Mundial|Primera]] y a [[Segunda Guerra Mundial]]) s'establioron en as ciudatz, as qualas ofreixeban fainas, educación y atras oportunidatz ta ingresar en a clase meyana. Os treballadors agricolas tamién s'establioron en as grans ciudatz, especialment en [[Buenos Aires]] que ha centralizato lo creiximiento d'o país. Dende os [[anyos 1990]], muitos lugars rurals han estato despoblatos debito a l'abandono d'o servicio ferroviario y a importación masiva de productos importants baratos que han reemplazato a los productos locals producitos a chicota escala, en dentrar en servicio o sistema de convertibilidat que manteneba la valor d'o [[dólar estatounitense]] artificialment baixo. Hue en día un tercio d'a población total d'o país vive en l'[[aria metropolitana]] de [[Buenos Aires]], tamién conoixita como o [[Gran Buenos Aires]]. As siguients son as arias metropolitanas con una población superior a lo millón d'habitants:
 
# [[Buenos Aires]] (zcudat: 3 millons, aria metropolitana: 13 millons)
# [[Córdoba (Archentina)|Córdoba]] (1,4 millons)
# [[Rosario (Archentina)|Rosario]] (1,3 millons)
 
=== Luengas ===
[[Imachen:Libros en guarani.JPG|thumb|200px|Libros en guaraní.]]
O castellán ye a [[luenga oficial]] d'Archentina a nivel nacional. Pero, en [[2004]], a provincia de [[Corrientes]] declaró a cooficialidat d'o [[Idioma guaraní|guaraní]] en l'amostranza y en os actos de gubierno. En as comunidatz indichenas se parla tamién o [[quechua]], l'[[Idioma aimara|aimara]] y o [[Idioma mapundungun|mapudungun]] (a luenga d'os [[mapuches]]). Tamién se parlan muitas luengas d'orichen europeu ([[Idioma ruso|ruso]], [[dialecto]]s [[idioma italián|italians]] y [[Idioma hebreu|hebreus]], [[idioma alemán|alemán]], etc.) en as grans ciudatz.
 
== Cultura ==
=== Esporte ===
* [[Imachen:Olympic flag.svg|50px]] [[{{PAGENAME}} en os Chuegos Olimpicos]]
 
Os esportes mes populars son o [[fútbol]], y o [[baloncesto]] anque tamién son muito practicatos atros como o [[rugby]], o [[tenis]], l'[[atletismo]], o [[hockey yerba]], o [[hockey sobre patins]] y [[voleibol]]. En a zona d'a [[Cordillera d'os Andes]] son populars os [[esportes d'hibierno]].
 
* O fútbol ye o esporte mes popular, l'organismo rector ye a [[Asociación d'o Fútbol Archentín]] (AFA) y a suya competición mes important ye a [[Primera división Argentina]]. Os suyos equipes partecipan en as competicion continentals organizatas por a [[Confederación Sudamericana de Fútbol]] ([[CONMEBOL]]) y os mes conoixitos son o [[River Plate]] y o [[Boca Juniors]]. O equipe nacional, a [[selección de fútbol d'Archentina]], ganó os [[Campionatos Mundials de Fútbol]] de 1978 (organizato por Archentina) y 1986, tamién bi ha ganato 14 vegatas a [[Copa América de fútbol|Copa América]] y en os [[Chuegos Olimpicos]] dos medallas d'oro en [[2004]] y [[2008]] y d'os medallas de plata en os de 1928 y 1996.<ref>[http://www.elgrafico.com.ar/2009/04/01/C-1453-argentina-jjoo-2008.php ''Argentina JJ.OO. 2008, El equipo del Checho repitió en China lo conseguido en Grecia cuatro años antes. Grandes figuras que hasta golearon a Brasil.'']</ref> Beluns d'os millors y mes conoixitos chugadors de fútbol de totz os tiempos son [[Diego Armando Maradona]], [[Leonel Messi]], [[Gabriel Batistuta]] y [[Mario Alberto Kempes]]. Tamién tién beluns d'os millors entrenadors d'o mundo como [[César Luis Menotti]] y [[Carlos Bilardo]].<br />O fútbol femenín ye tamien popular pero menos que o masculín. O equipe nacional, a [[selección d'Archentina de fútbol femenín]], partecipa en o Campionato Sudamericano dende 1995 estando subcampión tres vegatas y ganador en a edición de 2006. Tamién bi ha partecipato en a Copa d'o Mundo de fútbol femenín en as dos zagueras edicions estando a zaguer clasificato d'a fase de grupos.
 
[[Imachen:Reinaldo Gorno-1952.jpg|200px|thumb||Ricardo Gorno medalla d'archent en [[Helsinki 1952]] en a [[maratón (atletismo)|maratón]].]]
 
* L'organismo rector d'o baloncesto ye a [[Confederación Argentina de Básquetbol]] (CABB) y a suya competición mes important ye a [[Liga Nacional de Básquet]] (LNB). Os suyos equipes partecipan en as competicion continentals organizatas por a [[Federación Internacional de Baloncesto d'as Americas]] ([[FIBA Americas]]) y os mes conoixitos son a [[Asociación Deportiva Atenas|AD Atenas]], o [[Boca Juniors]] y o [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]].<br />O baloncesto tién una larga historia en Archentina ande se principió a practicar en o anyo 1912. A primera gran victoria internacional estió en o anyo [[1950]] estando ganadors d'o [[Campionato d'o Mundo de Baloncesto]], beluns anyos dimpués estió subcampiona en o anyo 2002. En os [[Chuegos Olímpicos]] estió campiona olimpica en os [[Chuegos olimpicos de 2004]] y medalla de bronce en os de [[2008]]. O millor chugador d'a historia d'o baloncesto d'Archentina ye [[Emanuel Ginóbili]] beluns atros son [[Oscar Furlong]], [[Ricardo González]], [[Luis Scola]] y [[Carlos Delfino]].<br /> O baloncesto femenín anque no ye profesional partecipa en as competiciones internacionals, o suyo millor resultato ye o nouneno d'o Campionato d'o Mundo de baloncesto femenín de 2006.
 
* L'atletismo antis yera muito mes popular aconsiguiendo beluns exitos internacionals como 5 medallas en os [[Chuegos Olimpicos]], dos oros, un de [[Juan Carlos Zabala]] en [[Los Angeles 1932]] y un atro de [[Delfo Cabrera]] en os de [[Londres 1948]] amás de 3 medallas d'archent de [[Reinaldo Gorno]], [[Luis Brunetto]] y [[Noemí Simonetto]]. Actaulment bi ha de destacar a [[Germán Chiaraviglio]] y [[Braian Toledo]].
 
==== Prencipals esportistas naixitos d'Archentina ====
[[Imachen:Fangio.png|thumb|right|150px| [[Juan Manuel Fangio]], 5 vegatas campión d'o mundo de [[Fórmula 1]].]]
* [[Diego Armando Maradona]], un d'os millors futbolistas d'o mundo en a suya epoca conoixito con a embotada d'''O Pelusa''.
* [[Lionel Messi]], un d'os millors futbolistas d'o mundo en a actualidat conoixito con a embotada de ''La Pulga''.
* [[Juan Manuel Fangio]], cinco vegatas campión d'o mundo de [[Formula 1]].
* [[Luciana Aymar]], esleyita siete vegatas millor chugadora mundial de hockey cherba.
* [[Emanuel Ginóbili]], considerato o millor chugador d'Archentina de baloncesto.
 
== Referencias ==
{{listaref}}
 
== Vinclos externos ==
{{Commonsart|Argentina|Archentina}}
* {{es}} [http://www.presidencia.gov.ar Pachina oficial d'o President d'Archentina].
* {{es}} [http://www.info.gov.ar Pachina web oficial d'o Gubierno d'Archentina].
* {{es}} [http://www.deportes.gov.ar/ar/site/ Pachina web oficial d'a Secretaria de Deporte d'Archentina].
 
{{America d'o Sud}}
{{Destacato|af}}
{{Destacato|es}}