Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»
Contenido eliminado Contenido añadido
m corricho errata que sale en o propio capitol |
Sin resumen de edición |
||
Linia 4:
|charradors=
|localización= [[Valle de Vio]] y [[Valle de Fanlo]]
|lugars=[[Fanlo]], [[Vio]], [[Buerba]], [[Buisán]], [[Moriello de Sampietro]], [[Nerín]], [[Sercué]], [[Gallisué]], [[Ceresuela]]
|rasgos=
|bitalidat=
Linia 11:
[[Imachen:Start hand.svg|25px|Variedatz dialectals de l'Aragonés]] <small>'''Ista fualla ye escrita en l'aragonés d'a valle de Vio'''.</small>
l''''Aragonés d'a [[valle de Vio]]''' u '''de ''Vallivió''''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''estándar'' '''val de Vio''') ya definito per a variedat local de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] que se parla en as [[valle de Vio|valles de Vio]] y [[Valle de Fanlo|Fanlo]], en l'aria centro-septentrional d'a ''comarca'' de [[Sobrarbe]], de camís d'entre ras [[valle d'a Cinca|valles d'a Cinca]] y [[Valle de Broto|l'Ara]]. Ya una d'as primeras variedatz aragonesas que se descrebión, en l'anyo [[1899]], por manos d'o [[filolochía|filologo]] [[francia|francés]] [[Jean-Joseph Saroïhandy]] que se pasó bués tiampos tomando ras carateristicas d'iste [[parla (lingüistica)|parla]]r que, alavez, yeba bian vivo en a valle. Atualment se troba en un lamentable estato de conservación,
Saroïhandy fayó tamién, en o mesmo curso d'ixe anyo
==Caracteristicas==
[[Imachen:127.Vió, ilesia.JPG|thumb|right|250px|O chicot
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay en o [[Sobrarbe]],
*Sistema d'[[articlo definito en l'aragonés|articlos definitos]] "'''O''', '''a''', '''os''', '''as'''", con presentación esporadica d'o masculino plural "'''es'''", anque menos frequant que en a vecina [[valle de Puértolas]], á'n que ye dominante. Totas as formas s'han puesto sentir con '''r-''' (ro, ra, ros, ras) quan que se troban en a zaga d'una parola que remate con vocal, como ye regular de [[Puértolas]] ta [[Abizanda]], pero que s'apresenda quan ba dezaga d'una preposición, en siya present u elidida.
Linia 23:
**''l'Asa 'ro capazo''.
*[[concordancias en l'aragonés|Concordancia]] de chenero
**''No '''as''' he '''vistas'''''
**'''''As vacas''', ta ro prato que '''as''' son '''portiadas'''''
Linia 29:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[valle de Vio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
*Desaparición quasi de tot d'os [[adchectivo demostrativo en l'aragonés|demostrativo]]s sobrarbencos que documentó Saroïhandy: si enantes feban "''aquels zagals''" en as dos valles agora se sient "''aquellos zagals''", menos de [[Nerín]], á'n que se conserva ra forma antigua. Mesmo ha pasato con o pronombre personal "'''els'''" que documentó Saroïhandy, que s'ha suplantato totalment per o castellanismo "''ellos''" con atras [[castellanización|castellanizacions]] importants (Fig. 1). Desapareición tamién as formas "nusa'''l'''tros"
*Desaparición d'a [[preposicions en l'aragonés|preposición]] "'''dica'''", que Saroïhandy heba documentato en tot o [[Sobrarbe]], de l'Aínsa t'alto. Atras preposicions que ya no se troban son "'''per'''"
*Substitución sistematica d'o comparativo "'''més'''"
**''Posa-me-ne una miqueta '''més''', mocet.''
*Uso d'a locución "'''á menut'''" (per cuentas d' ''á sobén'', que yà prencipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos [[sieglo XIX|XIX]]
*Uso d'una forma de [[numerals en l'aragonés|numeral]]s indefinitos, enantes cheneral en tot o Sobrarbe, que s'amonta con l'indefinito '''bel''' achuntato con l'artiglo indeterminato '''un(o)''':
Linia 47:
**''No i heba garra''
[[Imachen:114.Ilesia de Sercué.jpg|thumb|right|250px|A ilesia de l'espoblato de [[Sercué]], bian chicorrona como una cambra d'un piso en a capital, con [[Sestrals|as Sestrals]] de fondo.]]
*Grandismo retacul de l'adverbio de cantidat "'''guaire'''", que ya quasi no se i siante, pero que en os anyos 1899 - 1900 yeba cheneral en tot o Sobrarbe,
**''No n'i eba guaires''.
**''¿Fa guaire tiampo d'esto?''.
Linia 59:
**'''''Enantes''' no caleban tantos diners ta vivir''.
*Emplego d'a doble negación, cheneral en aragonés, tamién a particla "no" en frases de comparativo,
**''Ni un palmo (de) tierra no teneba''
**''Os chóvens han tenito más educación que no nusatros''
**''Si nunca cadises ta l'augua''
*Existancia de formas de pronombres/adverbios cuantitativos que pierden a ''-o'' final etimolochica, concidindo con o [[Idioma catalán|catalán]], o [[Idioma francés|francés]], l'[[Idioma occitán|occitán]] etz... pero fendo una gran diferencia con o [[Idioma espanyol|castellano]]
**''-'''Quán''' tos ne queda?'' ''-Lo menos dos u tres cuartals.'' ''-¿'''Tan'''? marcharez bian provistos!''
**'''''Cuáns''' iban, de soldatos?''
Linia 74:
==Pardicularidatz verbals==
[[Imachen:Present bebo ser Balle de Bio.JPG|thumb|right|100px|'''Fig. 2'''. O [[present d'indicativo en l'aragonés|present d'indicativo]] d'o verbo "'''estar'''", en a forma suya actual (grafía de Uesca).]]
*Como en buena cosa de [[Sobrarbe]], defuera de bells puestos an que a luanga ye més viva [[Chistau]] u [[A Fueba]], u mellor conservata, [[Bielsa]] u [[Tella]], hai perduga muderna d'a desinencia en '''-z''' d'a 2ª presona d'o plural d'o presente d'indicativo, en favor d'a desinencia acastellanada '''-is''' (Fig. 2): ''mira'''is''''', ''torn'''ais''''', etz. As formas 2ª
*Mesma tendencia que o [[belsetán]], o [[chistabín]]
*[[Pasato perfecto simple d'indicativo en l'aragonés|Preterito indefinito]] de tipo sintetico, como totas as parlas centrals de l'aragonés, pero con formas no tonicas d'abe 100 anyos á'n que oi se troban formas tonicas:
Linia 86:
**''Els / elas tenioron'' (Saroïhandy), pero "''Ellos/ellas '''tenión'''''" de l'actualidat.
*O condicional o fa concorde con as variedatz dialectals aldosobrarbencas de [[valle de Tella|Tella]]
**''Yo '''farí'''''
**''Tú farías''
Linia 95:
[[Imachen:Preterito imperfeuto subchuntibo Tener balle de Bio.JPG|thumb|right|275px|'''Fig. 3'''. Formas d'o [[pasato imperfecto de subchuntivo en l'aragonés|preterito imperfecto de subchuntivo]] que decumentó Saroïhandy, con as formas que ibi conviven oi día. Castellanizacions més evidentas en royo (grafía de Uesca).]]
*Os tiampos de subchuntivo, que Saroïhandy os documentó que perdeban a desinencia "-e" que ya present en altros dialectos, con d'as mesmas formas que en ''As Valles'' y Tella-Puértolas, con os anyos han sofrito tamién as enrestidas d'o castellano alquirendo-la mesmo que formas con hiatos estranios a l'aragonés, que no s'heban fetos de nunca, en formas que coexisten en l'actualidat. Asinas, en ye pasato de "''yo tenés''" como a sola forma ta una coexistencia d'as formas "''yo tenes'''e'''''"
*Os [[infinitivo en l'aragonés|infinitivo]]s se documentón con una insolita conservación d'a desinencia completa [[latín|latina]] "-re": ''neba'''re''''', ''chela'''re''''', ''tene'''re'''''... Iste fenomeno, que oi s'aconsidera nomésque [[chistabín|chistabino]], o documentón d'entre ra [[valle de Broto]]
*Os [[tiampos compuastos]] d'os verbos [[intransitivos de movimiento]] y [[verbo reflexivo en l'aragonés|reflexivo]]s se conchugan con o [[verbo auxiliar en l'aragonés|verbo auxiliar]] ''ser':
Linia 107:
==Complementos verbals==
[[Imachen:133.Vió, Balcón.JPG|thumb|right|210px|O balcón d'una casa abandonada, de [[Vio]].]]
*Formas pronominals d'o [[complemento directo]] determinato siampre sin de consonant quan que son itas per debant d'o verbo, que ye bian pardicular en [[Sobrarbe]]: "'''o''', '''a''', '''os''', '''as'''", que rompe con as formas masculinas singular
**'''''Os''' fan bian bonicos''.
**''No '''as''' te quiero dar''.
Linia 120:
**-''Di-le-'''ne'''''</br>-''Ya le''''n''' diré''.
**''Le''''n''' has dato mal''.
Iste caracter ya compartito per o [[idioma catalán|catalán]], l'[[idioma occitán|occitano]]
*Emplego como complemento [[locativo]] enos verbos de movimianto, exclusivament como pronominalización d'o puesto de partida d'ixe movimianto:
Linia 135:
===IBI===
[[Imachen:96.Congosto d'as Cambras - Cambras y esplugas.JPG|thumb|right|220px|O [[congosto d'as Cambras]], que ciarra ra valle de Fanlo de l'exterior, no tenió garra infraestrutura biaria dic'a decada de 1940. Iste ya una d'as razons de l'aislamiento d'istas valles.]]
*Os derivatos d'o locativo latino ''IBI'' adotan en este parlar as formas "'''i (hi)'''", "'''ibi'''"
**''No se '''i''' pued ir'' = ''No pued ir-se-'''be'''''.
Iste emplego locativo ya con de diferancia o més frequant. A forma anteriorment dita con ''en/ne'' s'emplega només que ta especificar a procendencia d'un movimianto. Atros eixemplos, á'n que Saroïhandy i trobó ra forma relicta ''ibi'' (mesma que en latín) pero que oi no se conservan si que en a valle de Puértolas
*''Baixa-te-'''be'''''.
*''Yo no '''ib''''iré''.
Linia 144:
*''-Bés-te-'''be'''''</br>''-¡Bés-'''be''' tú''!
Asinas pues, s'observa que ra forma "'''be'''" siampre va en a zaga d'o verbo,
*''Nomás n''''ibi''' eba uno''.
*Saroïhandy tamién heba documentato ampliament l'aplicación d'ista particla en chunto con o verbo "''bier''", sin de que bi fés garra aportación semantica. Formas como "''No '''i''' veigo gota''", "''¿Que no '''i''' veis que no?''"
==="''Régimen''" preposicional===
*Diferencia con o castellano de bels verbos en l'emplego d'os suyos complementos de ''régimen'' preposicional, que se fan más familiars d'altras romances pirenencas,
**''Me pensabe '''de''' fer-me una [[borda]] nuaba''. (<small>cast:</small> "''Pensaba en''")
**''No ya '''de''' mal beber''.
Linia 160:
*Como ya regular en [[Idioma aragonés|aragonés]], i hai vocals inicials etimolochicas que se piarden en prenunciar, especialment quan que ra parabra ya puasta detrás d'otra que tienga una vocal: ''No m'has quiesto ascuchar'' [nomaskjést'''os'''kutʃár], ''Ya m'han dato estudio'' [jamandát'''os'''túdjo]. Diz que queda de tot tapada per o sonito de l'anterior.
*Prenunciación d'a "-r" en a coda d'os [[infinitivo en l'aragonés|enfinitivo]]s, como ro [[Bergotés]],
*Vocalización predominante d'a "i" d'antes no ra "X" en o grupo fonetico "ix", como ya tepico d'a cuenca d'a Cinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de [[valle de Broto|Broto]] ta Boltanya: ''Deixar'' [d(e)iʃar], ''baixar'' [baiʃar], etz.
*Deformación d'os diftongos aragoneses en ''-ue-''
**''F'''ia'''sta'' [fiɶsta], ''[[Ovis orientalis aries|'''ua'''lla]]'' [ɣwáʎa], ''d'''ia'''nt'' [diɶn], ''cal'''ia'''nt'' [kaliɶn], ''g'''ua'''mbra'' [(ɣ)wámbra], etz.
**En contraposición d'o [[belsetán]]
*Como fa o [[bergotés]]
**''Ar'''d'''i'''g'''a'', ''ixor'''d'''i'''g'''a'', ''[[craba|cra'''b'''a]]'', ecetra. pero ''na'''p'''o'', ''sa'''p'''udo''
**''Al'''d'''o'' (ocasional siempre como adchetivo, pero nunca no como adverbio. Tampoco no ''alta'' u os plurals), ''[[Fraixenco|fraixen'''g'''o]]'', ''barran'''g'''o'', u una que ya bian carateristica sólo que d'o parlar actual d'ista valle: ''cam'''b'''o''.
[[Imachen:123.Buisán, embista cheneral.JPG|thumb|right|300px|[[Buisán]], perdito
Anque en hai que s'han aganato per a presencia d'o castellano: ''to'''d'''a''
*No obstante, anque existe ixa tendencia, Saroïhandy documentó l'uso d'os [[participio en l'aragonés|participio]]s masculinos clasicos de l'aragonés bian conservatos, con a terminación en '''-ato''', '''-atos'''.
*Una traza biàn carateristica de Vio
**''Ganar-se '''us bués''' diners''.
**''Clabar '''us bués cuairons'''.
Ixe caracter nomás que o describen Tomás
*Como enos parlars deras valles de Puértolas
*Numerals como "'''quatre'''" [kwáɖre, kwátre] yeban habituals en os tiampos de Saroïhandy, anque oi han desapareixito de tot, quedando-be ocasions de sentir-lo només que en [[Valles de Bielsa|as valles de Bielsa]]. A forma actual ya quatro [kwátro], no como ra preposición ''dentro'', especialment quan que ye precedita de "á": A dentro /aintro/ [áintrø, áentrø], conservada en Puértolas
*Baile d'a fonetica vocalica de parabras que contianen o diftongo "-ue-" pero nunca no producen "-uɶ-": '''Luego''' [luɒɣo], '''fuego''' [fuɔɣo] (pero tamién [fuɒɣo]), [[Puyarruego]] [puiaruɒɣo], etz. Altra parabra que posa distancia con a prenunciación castellana ye "'''agora'''" [aúrɶ], u que encara se prenuncia [ɒra] en decir-se rapedo.
*Reducción dera "O" ta cosa pareixita d'una "U" quan que se troba en posición atona
==Bibliografía==
*TOMÁS ARIAS, Chabier.
*LATAS ALEGRE, Óscar. ''Misión Lingüística de Jean J. Saroïhandy en el Alto Aragón'', Ed. Xordica-Prensas Universitarias de Zaragoza, Villanueva de Gállego (Zaragoza, Aragón), 2005; ISBN 84-96457-06-0
*QUINTANA i FONT, Artur. ''El Aragonés nuclear de Nerín y Sercué (Valle de Vio)'', Ed. Gara d'Edicions + Institución Fernando el Católico + Diputación de Zaragoza; Zaragoza 2007. ISBN 978-84-8094-060-3
|