Diferencia entre revisiones de «Polacos»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
→‎Historia: Borro: texto clon de Polonia, amás muit deficientment wikificato
Linia 51:
 
== Historia ==
{{Articlo principal|Historia de Polonia}}
=== Etnochenesi ===
En a "[[Canción de Roldán]]" mencionan bells pueblos sozmesos por [[Carles Magno]], y uno d'ellos son os ''Puillain'', que bells investigadors relacionan con os Polans.<ref>[[Gabriela Makowiecka]], [[Estanislao Macowiecki]] ''La Cultura Eslava'' Editora Nacional</ref> Curiosament sieglos dimpués qui tradució o "[[Libro del Trasoro]]" a l'aragonés dende o francés s'entivocó y tradució ''as poulains'' por ''aspoliens''.
 
A etnochenesi d'o pueblo polaco se troba en a fusión de tres tribus eslavas occidentals d'a cuenca d'o río [[Vistula]]: os [[vislans]] d'a rechión de [[Cracovia]], os [[silesians]] de [[Silesia]] y os [[polans]] de [[Posnania]], totz en a [[subchección (poder)|subchección]] d'a dinastía [[Dinastía Piast|Piast]], fundata por o rei polán [[Mieszko I]] (960-992). Mieszko se convirtió a lo cristianismo en l'anyo [[966]] pa privar una presión cristiana de signo chermanizador y posó un bispe en Poznan en l'anyo [[968]].
 
Boreslau I Chrobry ([[Boreslau o Valient]]) (992-1025) siguió ixa mesma politica prochermana, teneba buenas relacions con [[Otón III]] y casó a la suya filla con o markgraf [[Hermann I de Meissen]]. Os [[polans]] facioron més fuerte a suya posición hechemonica entre os eslavos occidentals sozmetendo a los vislans y conquerindo Cracovia. En l'anyo 1000 creyó o [[arcebispato en Gniezno]] con churisdicción sobre os bispatos de [[Diocesi de Wroclaw|Wroclaw]], [[Diocesi de Cracovia|Cracovia]] y [[Diocesi de Kolberb|Kolberg]], o que fa que Polonia siga una provincia eclesiastica independient d'as provincias eclesiasticas alemanas, pendendo dreitament de Roma. En l'anyo 1002 Boreslau Chrobry creba con a ideya universalista d'un imperio d'a cristiandat y cambía de politica, defendendo intreses polacos contra o Imperio y contra [[Ducato de Bohemia|Bohemia]].<ref>[[Hermann Kinder]] [[Werner Hilgemann]] ATLAS HISTORICO MUNDIAL. Desde los orígenes a la Revolución Francesa</ref> En 1025 consigue o reconoiximiento d'o suyo títol reyal. A conversión d'os polacos a lo cristianismo creyó una falca cristiana que dixó solos a los [[vendos]], que ya no podioron resistir a colonización alemana como enantes heban feito con bravura.
 
=== Sieglos XI, XII, XIII ===
En os sieglos XI y XII os succesors de [[Boreslau]] irán repartindo-se o reino. En o sieglo XI os ataques d'os checos combinatos con una revuelta d'os polacos pagans obligoron a [[Casimiro I]] a fuyir d'o país. Casimiro I podió tornar ta Polonia con aduya d'os alemans, y quan torna a reinar estableix a capital en [[Cracovia]], fendo una reorganización d'a ilesia con clero alemán y una reorganización d'o estato, tresladando o centro politico dende [[Polonia a Gran]] enta [[Polonia a Chica]], mes enta lo sud, en as antigas tierras d'os [[Crovates blancos]]. A importancia de Cracovia como centro politico d'os polacos se reflecta en que encara en o sieglo XIV Polonia siga conoixita en bells idiomas occidentals como "Reino de Craco", tal y como veyemos en a versión aragonesa d'o "[[Libro d'as Marabillas d'o Mundo]]".
 
Manimenos a fragmentación politica d'os polacos permite que contine l'abance alemán, acompanyato d'una chermanización (a ''[[Ostsiedlung]]''), sobretot en Silesia. Amés os cristians alemans ocupan arias luen d'as tierras alemanas a lo norte de Polonia. Se creya o [[bispato de Riga]] en 1201 y s'organiza a [[orden d'os Portaespatas]] que prene o control de [[Livonia]] y [[Kurlandia]]. O duque Conrado de Mazovia fa venir a la [[Orden Teutonica]] pa que luite en [[Kulmerlandia]] contra os [[prusians|prutens]], y en 1224 a Orden se i estableixe pa convertir-los.
 
A l'este de Polonia os Estato de [[Kiev]] ye esminglanato en 12 prencipatos, beluns d'os quals son atacatos por os pueblos d'as estepas. Os [[cumans]] saqueyan Kiev en [[1203]]. Dimpués d'os [[cumans]] os duenyos d'as estepas son os [[Imperio Mongol|mongols]], que en 1239-1242 devastan Polonia y derrotan a un exercito polaco-alemán en [[Legnica]], enantes d'entrar en Hongría.
 
=== O sieglo XIV ===
A fins d'o sieglo XIII a disgregación d'o reino fa que i haiga muita anarquía politica. Os [[mainates]] polacos (l'alta nobleza) son totpoderosos, os ''[[szlachta]]'' (baixa nobleza) son furos. A monarquía s'ha tornato electiva. A ilesia catolica mantién a unidat nacional y contina a presión alemana. [[Silesia]] ye adhibita a lo [[Sacro Imperio Román-Chermanico|Sacro Imperio]], en 1308 a Orden Teutonica s'ha anexionato [[Danzig]] y [[Pomerelia]] y ha tallato a Polonia l'acceso a la Mar Baltica.
 
Os zaguers Piast consiguiron adrezar a situación: [[Ladislau o breu]] (1320-1333) y sobretot [[Casimiro o Gran]] (1333-1370). Baixo o reinato de Casimiro o Gran Polonia recupera a prosperidat, aculle a inmigrants, especialment chodigos forachitatos d'Alemanya (que esdevendrán un grupo etnico chodigo nuevo con un important papel en Polonia, os [[asquenazís]]). En 1349 Polonia s'ixampla con o prencipato rutén de Halicz u [[Galitzia]]. En a capital Cracovia s'estableix una universidat en 1364.
 
=== Unión Polaco-lituana ===
 
En 1386 se desvinió o casamiento reyal d'[[Eudovichis]], filla d'o rei de Polonia [[Loís d'Anchú]] y lo gran duque [[Jogaila]]. Jogaila se comvierte a lo [[catolicismo]] y fue esleito rei de Polonia con o nombre de [[Ladislau II Jagellón]]. Os lituans y os polacos s'heban unito pa fer frent un enemigo común, a Orden Teutonica y teneban como enemigos comuns tamién a os [[Horda d'Oro|tartres]] d'a [[Mar Negra]]. En 1399 muere Eudovichis y o tractato de Vilna de 1401 establió o mantenimiento indefinito d'a unión personal entre Polonia y Lituania. Ye o prencipio d'a Unión Polaco-Lituana, en a que se respectaban as diferencias entre os dos estatos, que yeran gobernatos por o mesmo rei. Esta nueva entidat representó en a suya epoca una potencia important.
 
En o reinato de Ladislau II Jagellón (1386-1434) os polacos, lituans y rutens vencen a los [[caballers teutonicos]] (que heban ocupato [[Samotichia]]) en a [[Batalla de Tannemberg]] (1410). Baixo o reinato de [[Vytautas]] o [[Gran Ducato de Lituania]] s'extendilla dica plegar a la costa d'a Mar Negra.
 
[[Casimiro IV]] reinó dica 1492 y refirmó [[revuelta]]s contra os caballers teutonicos: d'os nobles polacos en Pomerelia, d'os burgueses de Prisia y d'os marins de [[Dantzig]], (1454-1466) a guerra d'as tretze anyatas, que remata por a tractato de Torún, por o que Polonia recupera l'acceso a la Mar Baltica: a Orden Teutonica esdeviene vasalla d’o rei de Polonia y ha de ceder Pomerelia, Dancig y Varmia (Ermland).
 
L'apocheu d'a Unión Polaco-Lituana contina en o sieglo XVI. En ixe sieglo as amenazas exteriors, (alemans y tartres) son poco importants. A dinastía de [[Jogaila]] a sobén reina tamién en Hongría. En o extenso estato Polaco-Lituano bi ha una estabilidat y coexistencia entre catolicos, ortodoxos, protestants y chodigos. En o plan cultural bi ha una florata cultural, con penetración d'influencias d'o renaiximiento italián. A nobleza rutena y lituana se polonizan.
 
A fins d'o sieglo XVI a Unión Polaco-Lituana encomienza a perder a echemonía en Europa Centro-Oriental por a presencia en a escena de dos potencias que son puyando: o Imperio Otomán y Moscobia, futuro Imperio Ruso.
* Os otomans prenen o control de Moldavia (que se disputaban Hongría y Polonia), y ye o mesmo [[Solimán o Magnifico]] qui la sozmete. Tamién a costa d'a Mar Negra caye en poder otomán. En 1475 conquieren o sud d'a Peninsula de Crimea a los [[republica de Chenova|chenoveses]] que fan d'o Canato de Crimea o suyo protectorato, y pa creyar un corredor terrestre en 1484 s'anexionan [[Buchac]] (o sud de [[Besarabia]], que yera d'o prencipato de Moldavia) y en 1526 [[Jedisan]], que [[Vytautas]] heba adhibito un sieglo enantes a Lituania. En o corredor terrestre de Buchac y Jedisan asientan [[nogais]]. Tamién en 1526 os otomans vencen a los hongaros en Mohacs y ocupan parte d'Hongría.
* Moscovia deixa de pagar tributo a los tartres en 1480 y encomienzan una expansión territorial: con Iván III ocupan Viazma, Briansk, Novgorod Severski, Chernigov, y Basilio III prene [[Smolensko]] en 1514.
 
En a zona d'a Baltica a Orden Teutonica remata de desapareixer por a secularización da Orden en 1525, esdevenindo o suyo gran mayestre duque de Prusia y vasallo d'o rei de Polonia. En [[Libonia]] a solución se retrasa y Iván lo Terrible la invaden ocupando en 1558 Narva y Dorpat. En 1561 se decide un reparto: o grant mayestre Kettler esdevién duque de [[Curlandia]] y vasallo d'o rei de Polonia, o estato polaco-lituán s'anexiona a parte central (dita Libonia), y Suecia fa lo mesmo con [[Estonia]], y Dinamarca con a isla de Osel, quedando pendient forachitar a los ocupants rusos.
 
=== A Unión de Lublin ===
Sechismundo-Augusto estió o zaguer d'os [[Jogaila]]. En o suyo mandato o contexto cheopolitico d'a Unión Polaco-Lituana yera mes perigloso y caleba reforzar o estato. En [[1566]] se creya a dieta de Lituania a imachen y semellanza d'as institucions polacas. Tres anyatas mes tarde, as dos dietas se reunen en Lublin pa acordar un nuevo dispositivo. A nobleza de Lituania meridional (a zona poblata por rutens de l'actual Ucraína) crebaba negociacions con a nobleza d'o norte de Lituania (as actuals Lituania y Belarrusia) y demandaba a unión con a dieta polaca, feito que obtienen, y dimpués tamién fan os [[mainate]]s d'o norte de Lituania. D'esta traza en 1569 se firma a [[Unión de Lublin]], que estableix una unión pa cutio con una sola corona, un sobirán esleito en común, conservando cadagún d'os dos estatos leis, tribunals, trasoro, exercito, dinatarios, etz...pero os ciudadans de cada Estato tienen dreitos en l'atro. En 1596 [[Varsovia]] esdevient a capital unica d'o conchunto, sostituindo a [[Cracovia]] y [[Bilna]].
 
En ixas envueltas a reforma luterana s'extendillaba a escape entre as minorías alemanas y en bells medios polacos. Dimpués d'o luteranismo s'extendillaba o [[calvinismo]], plegando a tener como seguidors a una seisena parte d'a nobleza polaca, tanto a catolicos (o canciller Radciwill) como ortodoxos (os [[Czartoryski]]). Encara que i heba tolerancia a Ilesia Catolica reaccionó y os [[chesuitas]] encabezoron una fuerte contrarreforma. En 1570 creyan un colechio en Vilna que será universidat en 1578 y dedican o suyo esfuerzo a l'amostranza, a predicación y a edición de libros (traducción d'a biblia a lo polaco). Muitos nobles polacos tornan a lo catolicismo como os Radwicill. Entre os ortodoxos d'os países rutens se producen conversions a lo calvinismo y lo catolicismo, lo que fa que en 1596 se reuna una asambleya de lo clero en [[Brest-Litovsk]] en a que deciden d'acceptar l'autoridat d'o [[Papa de Roma]] pero conservando o rito bizantín. D'esta traza naixe a [[Ilesia Greco-Catolica]] u ''Uniata''.
 
A la muerte de [[Sechismundo-Augusto]], o zaguer d'os Jajellons en 1572, cal trobar atro sobirán. O primato de Polonia ye nombrato interrei mientres miran en o extranchero, (como será costumbre dica meyatos d'o sieglo XVIII). En 1573 esliyen a lo frances [[Henrique de Vallois]], que abandona, por o que dimpués trigan a [[Esteban Bathory]], voivot de Transilvania, que en 1575 vence a lo emperador [[Maiximilián II]]. Lo sucederá Sechismundo III Vasa (1587-1632), sueco pero fillo d'una mai Jajellón y catolico, y dimpués [[Ladislau IV]] (1632-1648).
 
Os polacos esleyoron a [[Esteban Bathory]]. Esteban Bathory aleixa a los rusos en tiempos d' [[Ivan o Terrible]] y plega dica a rechión de Moscú. En 1582-1583 os rusos renuncian a [[Livonia]]. A la muerte d'Iván o terrible os polacos plegarán a mantener una guarnición en o [[Kremlin]] de 1610-1612 y reconquieren [[Smolensko]], [[Novgorod]], [[Severski]] y [[Chernigov]], conquiestas confirmatas en 1618 por a tregua de 15 anyatas y Deulino, y reconoixitas por o tractato de Polanovo (1634), dimpués d'una nueva guerra ruso-polaca. Sindembargo contra Suecia no pueden mantener posicion, y dende 1600 os suecos preban de conseguir Livonia. En tiempos de [[Gustavo II Adolfo de Suecia]], dende 1617 dica 1629 i habió una guerra que remató con a tregua de Altmark, en a que Suecia ocupó quasi tota Livonia (no pas a parte sudeste, dita Livonia interior) y posicions en a costa polaco-prusiana.
Dende 1635 dica 1648 Polonia se mantién en paz a la marguin d'a [[guerra d'as Trenta Anyatas]].
 
=== Decadencia de Polonia ===
 
Os escayeiximientos de 1648-1676 facioron que Polonia dentrase en un proceso de decadencia irreversible. Primero estioron unas revueltas cosacas, beluns d'os quals se farán independients de Polonia, dimpués as invasions suecas.
 
=== Rebuelta cosaca ===
En 1637 esclata a lo sud de [[Kiev]] una revolución campesina y cosaca que ye esclafata por os polacos, que consiguen reforzar a suya influencia a l'ueste d'o Dniéper, endizcando encara mes a los cosacos, avezatos a autonomía y privilechios. En chinero de 1646 [[Bogdan Khmelnitsky]] se fa esleyir hetmán, mira de tener buenas relacions con os tradicionals enemigos [[Canato de Crimea|tartres]] y con a suya aduya [[Khmelnitsky]] diriche una important revuelta antipolaca en 1648. [[Lviv]] ye asitiato. En esta revuelta cosaca fan mortaleras de catolicos, (senyal d'identidat polaco debant d'os [[rutens]]) y d'asquenazís (que feban parte d'o sistema politico polaco). Dimpués de bellas victorias cosacas o rei de Polonia se vei obligato a fer concesions, pero a guerra contina, se plega a un inte de indefinición, bells cosacos son vencitos y se sozmeten, y [[Khmelnitski]] vei que a unica salita pa o estato cosaco independient ye posar-se baixo a protección d'o Imperio Ruso, cosa que demandó en 1652 y acceptó o zar [[Aleixo I de Rusia|Aleixo I]] dos anyatas dimpués en 1654 con l'alcuerde de Perejaslav, en o que os zaprogos acceptan a sobiranía d'o [[Zar]] y lo Zar reconoixe as libertatz y institucions d'o pueblo cosaco.
 
=== A primera guerra d'o Norte ===
Os rusos atacoron Polonia en [[1653]], y con aduya d'os [[cosacos]] prenen [[Kiev]], [[Smolensko]] y [[Vilna]]. Tres anyatas dimpués a paz de Nimieza de [[1656]] aturan as hostilidatz porque os suecos, que son enemigos comuns d'os dos bandos, invaden Polonia dende [[Livonia]]. En guerra entre Polonia y Suecia yera una luita succesoria entre dos brancas d'a familia Vasa, (o rei de Polonia entre 1648 y 1668 yera Chuan Casimiro, d'a familia Vasa). Os suecos prenen ciudatz importants de tot o país, fueras de [[Danzig]] y [[Lviv]]. Varsovia ye presa por os suecos y recuperata por os polacos quantas vegatas entre 1656 y 1658. O tractato d'Oliva de 1660 confirma l'abandono de [[Livonia]] a Suecia, y posa fin a la guerra d'o norte, pero ixas tres anyatas d’invasión sueca deixan senyal en a memoria colectiva polaca como "o diluvio".
 
Alavez o ducato de Prusia, aligato de Suecia, deixa d'estar baixo sobiranía polaca en 1657 y consigue a cesión de territorios en a muga oriental con Pomerania.
 
Con tot y con ixo os polacos tornoron a fer a guerra en 1658 contra os rusos, con aduya d'os tartres. Por a tregua de Andrusovo en 1667 os polacos habioron d'abandonar Smolensko, as tierras a l'este d'o Dniéper y Kiev, cedito por dos anyatas a los rusos, pero que ya no tornará a Polonia. O Imperio Otomán invade Polonia en 1672 y asitian Lviv. Por o tractato de Sorawno en 1676 os otomans se quedan con Podolia. Polonia alavez ye un país arruinato y destruito.
 
[[Chuan Sobieski]] (1674-1696) será o zaguer rei polaco con cierta gloria, será un exercito polaco dirichito por Sobieski qui en 1683 creba o setio de Viena y fa fuyir a los otomans, vencitos en Kahlenberg. Dimpués Polonia, [[Archiducato d'Austria|Austria]] y [[Republica de Venecia|Venecia]] forman a Santa Liga contra o Imperio Otomán. Os polacos encara intervendrán en [[Hongría]], [[Vlaquia]] y [[Podolia]]. Fan dentrar a Rusia en a guerra a cambio d'a cesión de [[Kiev]] pa cutio. Polonia recupera Podolia en a paz de Karlowitz en 1699.
 
=== Segunda Guerra d'o norte ===
 
Chuan Sobieski ye succedito por o elector de Saxonia [[Frederico Augusto]], pa os polacos [[Augusto II de Polonia|Augusto II o fuerte]] (1697-1733). Ye a primera vegata que esleyen a un prencipe alemán, que amés ye un sobirán que ya reina y tien unas tropas bien preparatas.
 
O zar [[Pero I de Rusia|Per o Gran]] troba l'inte de fer a guerra contra Suecia con l'aliganza de Dinamarca, Polonia y Saxonia. En 1700 Suecia ye atacata y [[Carlos XII de Suecia|Carlos XII]] prene [[Copenhagen]], fa retacular a los rusos dica [[Narva]], y devanta o setio que os polacos y saxons fan en Riga. L'anyata vinient os suecos invaden Polonia, y i serán dica 1709. Amés d'os saqueyos bi ha una epidemia de peste en 1710. En 1704 [[Carlos XII de Suecia|Carlos XII]] consigue que a dieta esleiga como rei a Estanislau Leszczynski, y dimpués engalza a Augusto II dica Saxonia, obligando-lo a abdicar en 1706. Dimpués s'adreza contra Rusia y s'aliga con os cosacos de Maceppa, sindembargo os cosacos y suecos chuntos no pueden organizar-sen bien, o exercito sueco ye esclafato en a [[batalla de Poltava]] y [[Carlos XII de Suecia|Carlos XII]] se refuchia en o Imperio Otomán.
 
Pero o Gran ye o solo vencedor d'a segunda guerra d'o norte. En 1709 entra en Varsovia, on torna a meter en o trono a Augusto II. As tropas d'ocupación rusas arbitran entre as faccions polacas. A tutela rusa sobre Polonia dura dica 1733. Por o tractato de Nystad Suecia deixa a Rusia [[Livonia]], Estonia, [[Ingria]] y o [[Itsmo de Carelia]]. A muga ruso-polaca debuixa un arco de cerclo dende Riga dica Kiev.
 
A la muerte d'Augusto II en 1733 bi ha dos candidatos Estanislau Leszcynski, a qui refirma Francia, y lo fillo d'Augusto II, a qui refirman [[Archiducato d'Austria|Austria]] y Rusia. O segundo candidato será esleito baixo presión rusa por una dieta marguinal y esdevendrá Augusto III. Estanislau queda rodeyato en [[Dancig]] y fuye. A guerra de succesión polaca contina entre Francia y Austria. Por o tractato de Viena en 1738 Estanislau renuncia a Polonia.
 
En ixos tiempos Polonia yera una camín de penetración en tierras alemanas y una base d'a retaguardia rusa en os combates contra Prusia, por eixemplo en 1748 en zaguerías d'a guerra de Succesión d'Austria y en a guerra d'as siet anyatas (1756-1763).
 
=== Os repartos de Polonia ===
Estanislau Augusto Poniatowski, descendient d'os Czartoryski, ye esleito rei de Polonia en 1764 y tien o refirme d'a emperadriz [[Catarina II de Rusia|Catarina II]]. En 1767 os rusos intervienen en Polonia con enchaquia de defender a las poblacions ortodoxas. En 1768 os nobles catolicos forman a confederación de Bar contra o rei, encomenzando una guerra civil, que ye desincusa pa que interviengan as potencias d'arredol: Prusia, Austria y Rusia, que ocupan territorios en prenda, ye o que se conoix como primer reparto, confirmato o 5 de chulio de 1772 con o Tractato de Sant Petersburgo:
* Prusia consigue una continidat territorial entre Pomerania y Prusia Oriental ocupando [[Pomerelia]], [[Kulmerlandia]] y [[Varmia]] encara que sin ocupar Danzig ni Torún.
* [[Archiducato d'Austria|Austria]] s'anexiona Galitzia y Londomeria, (a rechión de Lviv, etnicament [[ucraineses|rutena]] y a rechión d'o sud d'a Vistula, etnicament polaca).
* Rusia prene a Livonia interior y Polotsk, Vitebsk, Moguilev y Gomel, rechions d'o norte de l'actual Bielorrusia. Rusia mantendrá a suya influencia en o reino de Polonia.
 
En 1773 Estanislau Augusto quiere fer reformas y estableix una comisión d'educación nacional, o primer menisterio d'Instrucción publica d'Europa, a Gran Dieta elabora una Constitución liberal, votata o 3 de mayo de 1791. Os mainates s'i oposan y piden a intervención d'as tropas rusas, cosa que permite o segundo reparto de Polonia, confirmato por o tractato de Grodno o 22 de chulio de 1793:
* Prusia prene Posnania y as rechions de [[Lodz]] y [[Ccestochowa]], [[Dancig]] y [[Torún]].
* Rusia prene Minsk con Belarrusia central, Polesia, Volinia oriental y Podolia, tierras habitatas por rutens.
 
En marzo de 1794 bi ha una insurrección que resiste tanto a prusians como a rusos pero ye vencita y o 24 d'octubre se produce o tercer reparto:
* Austria prene a [[Polonia a Chica]], con [[Cracovia]] y [[Lublin]].
* Prusia prene Varsovia, Mazovia y [[Podlaquia]].
* Rusia prene Lituania, Belarusia occidental, Volinia occidental y Curlandia.
 
Estanislau Augusto abdicó o 25 de noviembre de 1795. As tres potencias firman o 26 de chinero de 1797 un tractato que proclama a fin de Polonia, ''finis Poloniae'':
{{Cita|Como s'ha reconoixito que ye menister d'abolir tot o que pueda remembrar a existencia d'o reino de Polonia, a denominación de reino de Polonia será d'astí enta debant y de pa cutio suprimita}}
 
=== O Gran Ducato de Varsovia ===
=== O Gran Ducato de Varsovia ===
Napolión vence en 1086 a los prusians y en 1807 a los rusos con l'aduya d'as lechions polacas de Friedland. En a paz de Tilsit con o zar Aleixandre I constituye o gran ducato de Varsovia como estato vasallo de Francia con territorios de Prusia habitatos por polacos, (corresponde a las partes prusianas d'o segundo y tercer repartos de fueras d'a redolada de Byalistok y Dancig y una parte d'o primer reparto).
 
A denominación de "Gran Ducato de Varsovia" estió porque as denominacions de Polonia u reino de Polonia yeran poco diplomaticas, y molestaban a Rusia, potencia con a que s'heba firmato a paz, y una d'as potencias que s'heban repartito Polonia heban firmato o 26 de chinero de 1797 un tractato que proclamaba a fin de Polonia y aboliban a suya denominación.
 
En 1809 Austria ye derrotata en Wagram y ye obligata a ceder a lo gran ducato a suya parte en o tercer reparto y una parte d'o primer reparto (Zamosc, car Tarnopol ye cedito a Rusia).
 
As tropas polacas d'o Gran Ducato de Varsovia son capitaneyatas por o sobrín d'Estanislau Augusto, Joseph Poniatowski (muerto en 1813), y participan en as campanyas napolionicas de Rusia y Espanya. En os [[Setios de Zaragoza]] combatió a [[Lechión d'a Vistula]].
 
=== Os polacos dimpués d'o Congreso de Viena ===
En o Congreso de Viena de 1815 se produce o seiseno reparto de Polonia. Aleixandre I ye sinyor d'o Gran Ducato de Varsovia y ye obligato a tornar Posnania y Torún a Prusia, Tarnopol a Austria y fer de Cracovia una ciudat libre. O gran ducato baixo sobiranía rusa recupera a denominación de Reino de Polonia, encara que tamién ye conoixito como Reino d'o Congreso.
 
Dende 1815 os polacos tienen una historia diferent seguntes dependan d'o Imperio Ruso, d'o Imperio Austriaco u d'o Reino de Prusia. A cultura polaca ye millor tractata en o Imperio Austriaco, mes respectuoso con as minorías y con una monarquía catolica. En o Imperio Ruso y en Prusia a cultura polaca se veyerá menazata por campanyas de rusificación u chermanización.
 
==== Os polacos en o Imperio Ruso ====
{{articlo principal|Reino d'o Congreso}}
Os polacos son a mayoría en o Reino de Polonia, y bi ha minorías [[rutents|rutenas]] en a rechión de [[Chelm]] y [[lituans|lituanas]] a lo norte de [[Suwalki]], pero tamién bi ha polacos en Rusia occidental que enantes heban estato d'a [[Unión Polaco-Lituana]] y d'a [[Republica d'as Dos Nacions]]: a redolata de [[Vilna]], y polacos ixemenatos por [[Belarrusia]], [[Volinia]] y [[Podolia]], on son l'aristocracia d'a tierra.
 
As primeras anyatas de rechimen ruso son tranquilas. O delegato d'[[Aleixandre I de Rusia|Aleixandre I]] ye o suyo chirmán Constantín, casato con una polaca. En 1818 se creya una universidat en [[Varsovia]], seguindo funcionando a de [[Vilna]]. Bi ha sociedatz secretas d'oposición antirrusa. O movimiento revolucionario d'o sieglo XIX plega t'o reino. A fins de 1830 bi ha una revolución en Varsovia y s'extendilla por tot o país. O 25 de chinero de 1831 a dieta proclama a caita d'o zar [[Nicolau I de Rusia|Nicolau I]] y nombra un gubierno nacional de 5 miembros. Dende febrero de 1831 bi ha una guerra entre polacos y rusos, coincidindo con una insurrección en Lituania. Os rusos esclafan a revuelta polaca. O 7 de setiembre o cheneral Paskievitch obliga a Varsovia a capitular. Ye nombrato gobernador de Polonia en [[1832]], prene mesuras contra os polacos como cerrar a [[Universidat de Varsovia]]. Fuera d'o Reino de Polonia fa una represión crudel con execucions, deportacions ta Siberia, traslado d'a nobleza polaca ta o [[Caucaso]], cierre d'a [[universidat de Vilna]] y uso d'a luenga rusa en as escuelas y tribunals.
 
O rechimen autoritario podió evitar o contachio revolucionario de 1845 y duró dica a muerte de [[Nicolau I de Rusia|Nicolau I]] en [[1855]] y de Paskievitch en 1856. Dimpués d'a [[guerra de Crimea]] encomienza en o Reino de Polonia una liberalización con o cheneral Gortchakov y dimpués o polaco Wielopokski en en 1861-1862 sindembargo a liberalización creya impaciencia y en 1863 bi ha una insurrección en Varsovia que s'extendilla ta [[Lituania]] en mayo. Dimpués d'estar esclafato o movimiento en 1864 bi ha unatra represión, mes dura encara. As reformas de 1861-1862 son anulatas, cambean o nombre de Reino de Polonia por País d'a Vistula, se rusifica a universidat de Varsovia y se persigue l'amostranza d'o [[idioma polaco|polaco]]. A ilesia catolica tamién ye reprimita, en son confiscatos os biens, os monesterios son cerratos, as asociacions relichiosas son disueltas y os bispes deportatos u encarcelatos (no en queda garra entre 1870 y 1872). En meyo de Varsovia construyen una seu ortodoxa.
 
Dende 1882 a presión se relaxa, amaneixen partitos politicos: Liga Nacional (1886), Partito Nacionaldemocrata (1897), Partito socialista polaco (1892) y partito socialdemocrata. En as esleccions de 1906 a la primera duma, dimpués d'a revolución rusa de 1905 os 36 escanyos d'os países d'a Vistula van a los nacionaldemocratas y 20 polacos son esleitos en a Rusia occidental.
 
==== Os Polacos en Prusia ====
Os polacos de Prusia son ciudadans prusians y dende 1871 ciudadans d'o Imperio Alemán, esto lis da obligacions melitars y tamién dreito a voto. En o Reichstag bi ha deputatos polacos.
 
Os gubiernos de Berlín fomentan a chermanización con a escuela y o exercito y trayen pobladors alemans a los países polacos baixo control alemán, encara que con alto coste. Os polacos son capaces de mantener-se como pueblo diferent mantenendo lurs propiedatz, lur luenga y lur relichión, y tamién tienen mayor creiximiento demografico. En o zaguer tercio d'o sieglo XIX o progreso industrial traye miners polacos ta l'Alta Silesia (on a lo prencipio no se mezclan guaire con os polacos autoctonos) y obrers polacos ta la cuenta d'o Rhur.
 
==== Os Polacos d'o Imperio Austriaco ====
A parte de Polonia baixo poder austriaco prene o nombre de Galitzia. Cracovia ye proclamata como ciudat libre en o congreso de Viena (a [[Ciudat libre de Cracovia]]), y s'organiza como republica. En a Galitzia occidental a mayor parte d'a población ye polaca y catolica. En a Galitzia oriental a mayoría d'a población ye rutena y uniata pero una minoría polaca tien o poder politico, muitos d’os nobles propietarios d’as tierras son polacos.
 
A nobleza polaca ye bien acollita por os Habsburgo, coinciden en estar catolicos, y os Habsburgo los aprecian por o suyo grau de civilización. Os polacos de Galitzia no tienen tanto deseyo de fer-sen independients como en o Imperio Ruso, y i habrá politicos polacos que plegarán dica cargos altos.
 
A [[Ciudat libre de Cracovia|republica de Cracovia]] ye ocupata de 1836 a 1841. O 22 de febrero de 1846 un gubierno Cracovián proclama una insurreción cheneral que s'extendilla por tota Galitzia, pero os campesins rutens se rebelan contra os nobles polacos. Os austriacos intervienen, esclafan a sublevación popular, posan fin a las mortaleras y s'anexionan Cracovia. Dos anyatas mes tarde bells polacos de Galitzia participarán en a insurreción hongara de 1848-1849.
 
En 1860 o polaco de Galitzia genor Goluchowski ye nombrato primer menistro d'o imperio. En 1860 o estatuto de Galitzia reconoix o polaco como luenga oficial. Os polacos dominan a dieta de Galitzia. As universidatz de [[Universidat Jaguellonica|Cracovia]] y [[Universidat de Lviv|Lviv]] atrayen a los polacos de Rusia y Prusia. Dende 1867 Galitzia fa parte de Cisleitania dentro d'o [[Imperio Austro-hongaro]], ye dicir, no pende d'a parte hongara d'o imperio. En o parlamento de Viena os polacos conservadors forman un partito de gubierno.
 
=== A primera guerra mundial ===
En 1914 bi ha polacos en os exercitos alemán, austro-hongaro y ruso. En 1915 os imperios centrals ocupan os países d'a Vistula, dependient d'o Imperio Ruso y se'n reparten l'administración: os alemans en Varsovia y os austriacos en Lublin. As potencias centrals quieren fer que os polacos luiten contra os rusos. [[Pilsudski]] s'alista en o exercito austriaco y aduya a la formación d'un exercito polaco pro-austriaco. En 1916 os emperadors austriaco y alemán prometen a los polacos a creyación d'un estato polaco con monarquía herediaria y constitucional. A campanya de reclutamiento de [[1917]] no tien exito, y o mesmo Pilsudski, desencantato, ye engarcholato en [[Magdeburgo]]. En chinero de 1917 s'instituye un consello d'estato polaco, que dimite en chulio. En setiembre lo sucede un Consello de rechencia, encara en vigor en 1918.
 
En Estatos unitos o president Wilson propone una Polonia independient con acceso a la mar dimpués d'a campanya pro-polaca d'[[Ignacy Paderewski]]. En 1917 un Comité nacional polaco s'aplega en París. Dende mayo de 1918 un exercito polaco participa en os combates en Francia. A revolución rusa permitió a los polacos obtener a independencia.
 
=== Reconstrucción de Polonia ===
Seis meses dimpués a guerra remata y se fa a reconstrucción de Polonia prenendo como base l'antigo "reino d'o congreso". O 14 de noviembre de 1918 o consello de rechencia estituito en 1917 transmite os poders a [[Pilsudski]], engarcholato bells días enantes, y esdevient o comandant en cap d'o exercito polaco. Mientres aguardan a conclusión d'o tractato de paz os aliatos establixen l'enlace con Varsovia vía [[Dancig]] a traviés de territorio alemán. Unen al exreino Polonia a l'inte a Galitzia occidental, esgallata d'Austria con a creyación de Checoslovaquia.
 
O 19 de chinero de 1919 se constituye un gabinet d'unión nacional baixo a presidencia de [[Paredewski]], con a participación d'os polacos que heban luitato en occident. Dimpués celebran eslecions en o exreino de Polonia y [[Galitzia occidental]] que conducen a la formación d'un parlamento u [[Dieta]], completata con os deputatos polacos de l'antigo ''Reichstag'' alemán y d'o antigo parlamento de Viena, (encara quedaba en suspensión a situación d'a [[Galitzia oriental]]). O 20 de febrero s'adopta a primera Constitución.
 
Dan como prioridat a formación d'un [[exercito polaco]].
 
=== O problema d'as mugas ===
O gubierno bolchevique yera en disposición de recuperar os territorios perditos por Rusia a mesura que se retirasen as tropas [[Alemanya|alemanas]]. A retirata d'os alemans yera una imposición de l'armisticio de l'11 de noviembre de 1918. L'[[11 de febrero]] de [[1919]] o [[exercito polaco]] se troba debant d'o [[Exercito Royo]] en [[Brest-Litovsk]], y lo refusa ta l'este. [[Pinsk]] y [[Grodno]] son ocupatos, y o [[20 d'abril]] de [[1919]] [[Jócef Piłsudski]] dentra en [[Vilna]]. En agosto os polacos son ya a l'este de Minsk y han conquiesto a [[Galitzia]] oriental a los ucranians.
 
En o [[tractato de Versalles]] d'o 28 de chunio de 1919 os aliatos trazan una muga entre Alemanya y Polonia seguindo o prencipio d'as nacionalidatz: o corredor polaco con Pomerelia y a mayor parte de [[Posnania]] son ceditas a Polonia, quedando Prusia Oriental aislata. Danzig, que ye una ciudat de mayoría alemana en ixe corredor ye declarata ciudat libre. Quedan dos zonas d'etnicidat problematica en as que celebrarán referendums: O territorio de Marienweder y Allenstein que tienen una población polaca luterana y o l'Alta Silesia, con población chermanizata en a Edat Meya pero on plegoron inmigrants polacos pa treballar en as menas, que se sumoron a los polacos autoctonos.
 
A parte d'a muga con Alemanya os Aliatos s'encargarán dimpués de debuixar a muga oriental, quedando tamién en suspenso a situación de Teschen, disputato con [[Checoslovaquia]], y que será resuelto por reparto o 28 de chulio de 1920, mientres a [[guerra polaco-sovietica]].
 
O secretario d'Estato d'o ''[[Foreign Office]]'' [[Reino Unito|britanico]] en ixe tiempo, Lord Curzon, recibio o encargo de trazar a muga oriental de Polonia encluindo os territorios historicos de mayoría polaca y indiscutiblement polacos. Fació o suyo treballo en aviento de 1919 (''[[Linia Curzon]]''), pero os suyos resultatos no fuoron acceptatos por os nacionalistas polacos, que reclamaban Galitzia Oriental y [[Volinia]], habitatas por [[ucranians]] y atros territorios habitatos por [[belorrusos]], amanando-se a las mugas de 1772.
 
Dende fins de 1918 en l'[[Alta Silesia]] topetan dos organizacions clandestinas, a POW (''Polska Ornacicja Wojskowa'') y bandas de guerrillers alemans. Dimpués d'enfrentamientos, os Aliatos deciden en febrero de 1920 administrar un plebiscito. Un exercito de 15000 hombres reemplaza a las tropas alemanas. O plebiscito d'o 20 de marzo de 1920 da 707000 votos a Alemanya (fendo votar a 120.000 alemans silesians que viviban fuera), y 478000 pa Polonia. En mayo as tropas regulars polacas preban de prener o control, pero os guerrillers alemans contraatacan. Intervienen os Aliatos y a Sociedat de Nacions o 20 d'octubre de 1921 decide a división de l'Alta Silesia.
 
=== A guerra Polaco-Sovietica ===
En abril de [[1920]] lanzan una ofensiva con a colaboración d'o ucranián [[Petliura]] y prenen [[Kiev]] o [[6 de mayo]]. O [[Exercito Royo]] reaciona a l'inte y [[Mijaíl Tujachevsky]] abanza por [[Belarrusia]] y [[Iegorov]] y a [[Caballería]] de [[Semyon Budyonny]] abanza en dirección ta [[Galitzia]]. Os polacos retaculan en totz os frents. Os royos deixoron que os [[Lituania|lituans]] ocupasen [[Vilna]]. En l'inte que o Exercito Royo ye en a muga de [[Prusia oriental]] se celebra o plebiscito d'os destritos de [[Marienwerder]] y [[Allenstein]], o [[17 de chulio]] de [[1920]], y a mayoría prefiere depender d'[[Alemanya]]. Tamién se produce o reparto d'o territorio de [[Teschen]] entre Polonia y [[Checoslovaquia]] y o retoque d'a muga en [[Zakopane]] por decisión d'os [[Aliatos (Primera Guerra Mundial)|Aliatos]], y encara que os polacos lo acceptan, Checoslovaquia no permite o transporte d'armas ta Polonia quan o [[9 d'agosto]] o Exercito Royo s'amana ta [[Torún]].
 
Os polacos lanzan una contraofensiva o [[12 d'agosto]] con refirme de [[Francia]] y con gran exito, (o "miraglo d'a Vistula"). O Exercito Royo se bate en retirata. O [[9 d'octubre]] de 1920 o cheneral [[Lucjan Z.eligowski]] ocupó Vilna. O [[12 d'octubre]] se firman os alcuerdes previos de paz que conducen a lo [[Tractato de Riga]] d'o [[18 de marzo]] de [[1921]]. A nueva muga ruso-polaca ye muito a l'este da [[Linia Curzon]], y ye un poquet mes buena pa os polacos que a d'o reparto de [[1793]]. A metat d'os territorios habitatos por [[belarrusos]] son baixo sobiranía polaca y l'atra metat baixo sobiranía sovietica. En chinero de [[1922]] Vilna queda anexionata a Polonia y os Aliatos lo reconoixen en marzo de [[1923]].
 
=== Polonia d'entreguerras ===
O mariscal [[Jósef Pilsudski]] estió a prencipal fegura politica d'a Polonia d'entreguerras, heba dirichito as operacions melitars contra o exercito royo en a [[Guerra Polaco-Sovietica]] y yera mariscal dende 1920. A constitución polaca de 17 de marzo de 1921, inspirata en a III Republica Francesa no li pareixeba adequata. A crisis economica en a que caye Polonia en 1926 lo permite fer un golpe de Estato en mayo de 1926. A lo prencipio ye bien recibito por os socialistas y os sindicatos. A presidencia ye acomandata a lo suyo amigo Moscicki, pero en a practica Pilsudski fa de dictador refirmando-se en o exercito. En 1935 proclama unatra constitución muito autoritaria. A la muerte de Pilsudski lo succede a ditadura melitar d'o mariscal [[Rydz-Smigly]], prencipal dirichent d'os exercitos, y lo coronel [[Jósef Beck]], menistro chermanofilo d'Afers Exteriors, antigos colaboradors de Pilsudski. En 1938 o rechimen melitarista polaco encara teneba buenas relacions con Alemanya, a la que heba aduyato en a desmembración de Checoslovaquia obligando-la a ceder o 30 de setiembre a parte ueste de [[Teschen]].
 
=== A Segunda Guerra Mundial en Polonia ===
En marzo de 1939 Alemanya reclama o corredor de [[Danzig]]. [[Hitler]] proposa que Dancig siga adhibito a lo Reich encara que permaneixendo economicament en Polonia, y tamién reclama un corredor entre [[Pomerania]] y [[Prusia Oriental]]. O gubierno polaco se niega.
 
O 23 d'agosto os menistros [[Vyacheslav Molotov|Molotov]] y Ribbentrop firman un pacto de no agresión chermano-sovietico en Moscú, con un protocolo secreto que preveye repartir-se Polonia y permitir a la URSS embadir atros países: Finlandia, Estonia, Letonia, y norte de Rumanía pa recuperar [[Besarabia]].
 
As tropas alemanas trescruzan a muga polaca l'1 de setiembre a las 5:45 d'o maitín, plegando en a linia Narew-Vistula-San o día 16. A l'atro'l día l'exercito sovietico invade as provincias orientals de Vilna, Volinia y Galitzia. Por haber abanzato mes d'o previsto os alemans, se firma unatro protocolo secreto o 23 de setiembre. As mugas se fixan por a [[linia Curzon]], pero con Vialystik y Prcemysl a los sovieticos. Os alemans permiten que os sovieticos invadan tamién Lituania y deixan que amés ocupen Vucovina d'o norte. Varsovia capetula o 27 de setiembre.
 
As autoridatz sovieticas fan una gran limpieza etnica de polacos en os territorios que controlan: un millón y meyo de polacos de Bielorrusia y Ucraína son deportatos ta [[Cazaquistán]] y [[Siberia]], y en primavera de 1940 fan una gran [[Mortalera (delito)|mortalera]] d'oficials polacos prisioneros (a [[mortalera de Katyn]], con mes de 4.000 asasinatos).
 
O Reich s'adhibe l'antigo [[corredor de Posnania]] que heba estato d'Alemanya dica 1914 pero tamién d'amplas zonas d'o centro de l'actual Polonia. O cantón sudoriental de Polonia forma o general government, administrato dreitament por os alemans. O gobernador cheneral tien a seu en [[Cracovia]].
 
En os territorios anexionatos os 9 millons de polacos conviven con os alemans venitos d'a URSS y d'os territorios ocupatos por os sovieticos: alemans d'a Mar Baltica y d'a [[Alemans d'a Mar Negra|Mar Negra]]. Os alemans preboron de forachitar a los polacos d'o corredor de Posnania pero no podioron organizar bien a expulsión.
 
En o Gubierno cheneral viven 12 millons de polacos y os alemans prenen o poder de l'administración y deixan a los polacos funcions subalternas. Os intelectuals, os oficials d'o exercito, os integrants d'a estructura administrativa son ninviatos a [[campos de concentración]]. A población chodiga ye obligata a concentrar-se en [[Guetto]]s, y dende os Guettos será ninviata a [[Campos d'exterminio]]. Bi ha una resistencia polaca, AK (Armia Krajowa).
 
O gubierno polaco en o exilio ye primero en Rumanía y dimpués en Londres, dirichito primero por o cheneral Sikorski, muerto en 1943. Soldados polacos refuchiatos pasan dende Francia dica [[Anglaterra]] en 1940 y luitan en o exercito britanico. En 1941 por un tractato entre Sikorski y Moscú se forma un exercito polaco en a URSS baixo o mando de Wladyslaw Anders, formato por prisioners de guerra y deportatos d'as rechions aneixionatas belorrusas y ucranianas. Dende a URSS pasan ta Irán y dende Irán ta Occident en 1942, y luitarán en Montecassino y Francia.
 
Atro tercer exercito polaco se formará en a URSS en 1943, a división Kosciuszko, que entra en Polonia enantes que os sovieticos estableixcan o 22 de chulio de 1944 o Comité de liberación nacional en Lublin, comité concebito por Moscú como a prefiguración d'o futuro gubierno polaco, diferent d'o gubierno en o exilio que refirman os angleses y americans.
 
O 1 d’agosto de 1944 os sovieticos plegan a lo vico de [[Praga (Polonia)|Praga]], en a marguin dreita d'a [[Vistula]], chusto a lo canto de Varsobia, que ye en a marguin ezquierda. A AK provoca una insurreción cheneral que os alemans tardan 9 días en esclafar, con 250.000 victimas polacas. Os sovieticos no aduyoron a los habitants de Varsovia y no abanzoron pon, preferindo que as fuerzas polacas hostils a ellos en o futuro s'enfeblisen.
 
En febrero de 1945 Gran Bretanya abandona a Polonia a la suya suerte. A URSS consigue que os aliatos consideren a linia Curzón como muga seria y pa cutio. Por atra parte os sovieticos proposan que a muga chermano-polaca se situe en a linia Oder-Neisse.
 
En chunio de 1945 [[Stanislas Mikikajczyk]], cabo d'o partito campesín polaco y succesor dica noviembre de 1944 accepta participar en un gubierno provisional d'unidat nacional chunto con Boreslaw Vierut. Os puestos clau l'Interior y Defensa son asignatos a los comunistas, como se desveniba en totz os países d’o frent oriental. As esleccions chenerals previstas en a Declaración sobre a Europa liberata no se fan dica chinero de 1947, serán falseyatas y darán a victoria a los comunistas d'o Partito Obrero Polaco.
 
En chulio i habió discusions mes concretas sobre os cambios de mugas entre Alemanya y Polonia. Os angleses y americans acceptoron que os sovieticos deixasen baixo administración polaca a parte d'a suya zona d'ocupación situata a l'este d'a linia Oder-Neisse, pero sin acceptar que significase que deixase de fer parte d'Alemanya. Si que deixoron que a URSS imposase o suyo criterio en Prusia Oriental.
 
Dende meyatos de 1945 en os territorios d'Alemanya a l'este d'a [[linia Oder-Neisse]]: [[Stettin]], [[Neumark de Brandemburgo]] y [[Baixa Silesia]] se forachita a los alemans que no heban fuito enantes de l'abance sovietico de chinero de 1945. As rechions que heban estato adhibitas a lo Reich tornoron a tener a suya población polaca. A minoría alemana quedó reducita a la de bellas zonas rurals de Silesia, on bi heba una población mezclata que seguntes as circumstancias se consideran alemans u polacos. En os territorios ocupatos a los alemans asientan a polacos repatriatatos que heban estato deportatos ta Siberia u Cazaquistán, u atros polacos forachitatos d'os confins de Bielorrusia u Ucraína, u mesmo treballadors polacos d'Europa Occidental. Tot esto creba as estructuras tradicionals d'a sociedat polaca.
 
=== A postguerra y periodo comunista ===
Chusto dimpués d'as esleccions de 1947 Mikolajczyk abandona Polonia temendo por a suya vida. [[Wladyslaw Gomulka]] ye alavez en o cobalto d'o Partito Comunista (que, dende 1948 será o Partito Obrero Unificato de Polaco, POUP). As reservas que amuestra enta a colectivización de l'agricultura y a suya concepción d'a vía polaca enta o socialismo fan que [[Stalin]] lo acuse de [[titismo]]. Por ixo en 1948 Wladyslaw Gomulka ye substituito por [[Boreslaw Vierut]], miembro d'o KCHB que fa tot o que dicen en [[Moscú]]. Gomulka será engarcholato a fins de 1951 dica fins de 1954.
 
O deterioro d'as condicions de vida fa que i haigan revueltas en Poznan en chunio de 1956. Kruschov da lo poder de nuevo a Gomulka en octubre, pero as reformas no sirven, a situación economica contina degradando-se y o rechimen se torna muito autoritario. A fins de 1970 exclatan revueltas en bellas ciudatz. Gomulka ye substituito por Edward Gierek, que será 10 anyatas en o poder. En a decada de 1970 i habrá inversions financiatas por Occident que no servirán y rematarán en un gran endeudamiento. En 1976 as huelgas de Radom y atros puestos conducen a la creyación d'o Comité de defensa d'os treballadors (KOR) primera organización obrera no comunista y que prefigura o que será Solidarnosc. En octubre de 1978 Karol Wojtyla, cardenal-arcebispe de Cracovia, ye esleito Papa y prene o nombre de [[Chuan-Pavlo II]]. A ilesia catolica polaca en sale enfortita.
 
A prencipios de verano de 1980 o pre d'os alimentos puya de sopetón y bi ha huelgas en tot o país. [[Lech Wałęsa]] diriche a luita dende os astillers de [[Gdansk]]. Gierek dimite en setiembre. Se funda a confederación [[Solidarnosc]] y ye reconoixita legalment en octubre. En octubre o lider d'o POUP ye o cheneral [[Jarucelski]]. O rechimen comunista pasa por una crisis, y Jarucelski proclama o 13 d'aviento de 1981 o estato de guerra. Se prohibe a confederación Solidaridat y engarcholan a los suyos dirichents. O estato d'emerchencia remata en 1983, bi ha amnistías en 1984 y en 1986. En 1988 as autoridatz encomienzan o dialogo y bi ha mesas redondas en 1989. En as esleccions de chunio d'ixe mesmo anyo, Solidarnosc triunfa con o 35% d’os escanyos d'a Dieta que no yeran reservatos a lo POUP, y 99 escanyos sobre 100 en o senato. Se fa un reparto de poder: Jarucelski ye esleito president d'a República en chulio y se nombra en agosto primer menistro a [[Tadeus Mazowiecki]], conseller de [[Lech Wałęsa]].
 
O [[14 de noviembre]] Alemanya y Polonia firman un tractato que garantiza a intanchibilidat d'a muga establita en l'Oder-Neisse. O [[9 d'aviento]] resulta esleito president d'a Republica [[Lech Wałęsa]].
 
En 1993 as esleccions lechislativas dioron mayoría a los ex-comunistas y a lo Partito campesín polaco.
 
== Referencias ==