Diferencia entre revisiones de «Esperanto»

Contenido eliminado Contenido añadido
EmausBot (descutir | contrebucions)
m r2.7.2+) (Robot Adhibito: vep:Esperanto
Sin resumen de edición
Linia 3:
| color = black
| font = white
| país = [[luenga auxiliar internacional]]
| nombre autoctono =
| nombre = Esperanto
| nombre autoctono =
| atras denominazions = Lengua internacional
| país = Tot o mundo
| fablans = 100.000 - 2 millons
| familia = [[luengaLuenga artificial]]<br />
&nbsp;'''Esperanto'''
| escritura = [[alfabeto esperanto]] (latino)
| ofizial= Muitas ONGs y asociacions
| regulato = [[Academia d'o Esperanto]]
| escritura = [[alfabetoAlfabeto esperanto]] (latinolatín)
| iso1 = eo
| iso2 = epo
| iso3 = epo
| sil = epo
| mapa = [[Imachen:Flag_of_Esperanto.svg|border|220px]]
| mapa_leyenda = Bandera d'o esperanto
}}
 
Línea 22 ⟶ 28:
 
Ista luenga no ye oficial en dengún país, pero ye parte de bells programas educativos en muitos países.
 
== Historia ==
[[Imachen:1908-kl-t-zamenhof.jpg|thumb|right|[[L. L. Zamenhof]], iniciador d'o esperanto.]]
O doctor Zamenhof desenvolicó o esperanto en zaguerías d'a decada de 1870 y primerías d'a de 1880. A luengua nativa de Zamenhof yera o rus, pero tamién parlaba [[yídix]],<ref>{{eo}} [http://user.in-berlin.de/~maxnet/esperanto/piron/jida.htm Kontribuaĵo al la studo pri la influoj de la jida sur Esperanton] Claude Piron, ''Jewish Language Review,'' 4, 1984</ref> polaco<ref>Biografia: A. Zakrzewski, E. Wiesenfeld</ref> y alemán con fluideza. Aprendió francés, latín, griego, hebreu y anglés. Escribió una gramatica d'o [[yídix]] (a primera escrita per un chodigo). De luengas como o espanyol, o italián<ref>{{eo}} ''Doktoro kaj lingvo Esperanto''. Adolf Holzhaus, Fondumo Esperanto, Helsinki, 1969</ref> y o [[idioma lituán|lituán]] en teneba conoixencias basicas.
 
En [[Białystok]], a villa natal de Zamenhof, i viviban muitos pueblos y se i parlaban quantas luengas, como l'alemán, o ruso, o polaco u o yídix -que yera amplament mayoritario-, lo que dificultaba a comprensión, mesmo en as situacions mas cutianas. Como Zamenhof consideraba que a inexistencia d'una luengua comuna yera a razón prencipal d'os conflictos entre diferents nacions, prencipió a treballar, quan yera estudiant, en o prochecto d'una luenga de convención capable de resolver o problema lingüistico. Caldría que estase distinta d'as luengas nacionals, neutral y fácil d'aprender y ta ixo acceptable por totz como segunda luenga. Una luenga aprendita a o mesmo tiempo que as nacionals y emplegata en situacions en que s'han de comunicar diferents parlants de diferents culturas u nacions. La clamó ''Lingwe Uniwersala''. Su pai le fació prometer que deixaria de treballar en o suyo idioma y s'adedicaría a os estudeos. Zamenhof se'n fuó ta [[Moscú]] a estudear medecina. Seguntes bells biografos, en una d'as vesitas a o suyo lugar descubrió que su pai heba cremato totz os manuscrits d'o suyo prochecto. Zamenhof se metió alavez a reescribir-los, adhibindo-ie milloras y fendo-lo evolucionar.
 
Dimpués de diez anyos de treballo, que Zamenhof pasó traducindo literatura a o idioma y escribindo prosa y versos orichinals, a primera gramatica d'o esperanto se publicó en [[Varsovia]], en ruso, o 26 de chulio de 1887, en un libro dito ''Lingvo Internacia'', que entre os esperantistes se conoixe como ''[[Unua Libro]]''.<ref> {{es}}{{eo}} ''La fondaj tekstoj de Esperanto/ Les textes fondateurs de l'espéranto'' André Cherpillod, La Blanchetière, Courgenard, 2009</ref> Teneba 40 pachinas, cubierta y una fuella suelta y encluyiba:
 
* Prologo (28 pachinas), a on i heba os primers textos en esperanto:
** Painuestro
** Fragmentos d'a [[Bíblia]]
** Modelo de correspondencia
** ''[[Mia penso]]'', poesía orichinal
** Poesía de [[Heinrich Heine]], traducita de l'alemán
** ''Ho, mia kor''', poesía orichinal
* Ueito tarchetas con a promesa d'aprender a luenga si diez millons de persones feban publica a mesma promesa
* Leccions de ''lingvo internacia'', que consistiban en l'alfabeto d'o esperanto y 16 reglas alazetals de gramatica y de sintaxi (6 pachinas)
* Diccionario ''internacional-ruso'' (947 parolas) (en tomo a parti) con a frase introductoria siguient (en ruso): "Tot o que ye escrito en a luenga internacional, se puet entender con l'aduya d'iste diccionario"
 
Mientres os anyos siguients se'n facioron edicions en hebreu, alemán, polaco, francés y anglés.
 
=== Espardidura inicial ===
[[Imachen:1905-03-ge-frankf-mapo.jpg|thumb|250px|Mapa d'associacions d'esperanto en Europa en 1905.]]
 
O numero de parlants creixió ascape en as primeras decadas, mas que mas en o Imperio Ruso y en [[Europa Oriental]]; dimpués en Europa Occidental, en as Americas, en a [[Republica Popular de China|China]] y en [[Chapón]]. Muitos d'aquells primers parlants veniban d'un atro idioma planificato, o [[volapük]], que o mesmo Zamenhof heba aprendito.
 
En 1888, en [[Nuremberg]] (Alemanya), o periodista Leopold Einstein funda a primera asociación d'esperanto. Un anyo dimpués, en 1889, o mesmo Einstein funda a primera revista en esperanto: ''La Esperantisto''. I publicoron os suyos escritos Zamenhof, [[Antonio Grabowski]], Solovjev, Devjatin u [[Leo Tolstoy]]. Dimpués d'a colaboración de Tolstoy, que estió un d'os mas grans esfensors d'o esperanto, a censura [[Zar|zarista]] prohibió a dentrada d'eixemplars d'a revista en o Imperio Ruso.
 
O movimiento esperantista creixe de traza firme y atraye a personas de todas as clases socials y de todas as ideyolochías, encara que, puet estar que, con una proporción una mica mas gran de miembros d'o que se podría decir a [[chicota burgesía]]. Ascape a luenga pasa a o Estato francés y d'astí a o [[Espanya|Estato espanyol]]. Se i pueden decumentar os primers parlants en a ciudat de [[Valencia]] y en [[Ceret]] ([[Vallespir]]).<ref>{{ca}} Francesc Poblet. Kataluna Antologio. Una antologia de la literatura catalana en esperanto, Lletres, Grup del Llibre, Barcelona, 32, abril-mayo 2008</ref>
 
En 1898, o expresident d'a [[Primera Republica Espanyola]], [[Francesc Pi i Margall]], da a conoixer o esperanto en [[Madrit]] a traviés d'un articlo de prensa publicato en o diario republicán ''El nuevo régimen''.<ref>{{ca}} [http://www.diaridegirona.cat/comarques/2010/08/30/cent-anys-del-congres-desperantistes-gironins/428837.html Cent anys del Congrés d'Esperantistes gironins]. Jordi Vilamitjana. [[Diari de Girona]], 30 d'agosto de 2010</ref> Dimpués d'a fundación d'os primers circlos esperantistas, d'os cursos d'esperanto y d'o contacto con grupos parellans en atros países, o movimiento esperantista d'o Estato espanyol se siente con prou fuerza ta creyar a primera agrupación d'ambito estatal con l'obchectivo de difundir o idioma internacional. A ''Sociedat Espanyola ta a Propaganda d'o Esperanto'' s'establió en 1903. O mesmo anyo se creyó l'''Associació Valenciana d'Esperanto''.
 
Barcelona se constituyó ascape en un centro esperantista gracias a la faina d'o escritor [[Frederic Pujulà]], considerato o introductor y maximo difusor d'o esperanto en Catalunya, que'n fació una gran difusión dende a revista modernista ''Joventut'', con colaboracions en ''[[La Veu de Catalunya]]'' y con a publicación d'un gran numero d'obras didacticas, como gramaticas, cursos y vocabularios. Atros esperantistas catalans famosos serían [[Joan Amades]], [[Delfí Dalmau]], [[Joan Mascaró i Fornés|Joan Mascaró]], [[Andreu Nin]] u [[Carles Riba]].
 
En os primers anyos d'o movimiento, os esperantistas nomás heban mantenito contacto por correspondencia. En [[1905]], manimenos, tenió lugar en a ciudat francesa de [[Boulogne-sur-Mer]] o ''I Congreso Mundial d'Esperanto'', con 688 participants procedents de trenta países, que consolidó os alazetz d'a comunidat esperantista. En iste congreso s'acceptó a [[Declaración de Boulogne]], un decumento constitucional basico en que se definiban as causas y os obchectivos d'o movimiento esperantista y a on se fixa oficialment o ''[[Fundamento d'Esperanto]]'' como reglamento esencial y inalterable d'a luenga. Dende alavez y dica hue, cada anyo, fueras de periodos belicos, s'han celebrato congresos internacionals en os cinco continents, amás d'a-saber-las trobadas y actividatz.
 
O [[18 de chulio]] de [[1907]] se constituye o Grupo Esperantista de [[Maó]], con seu en l'Ateneu Popular. Un día dimpués, o 19 de chulio d'o mesmo anyo, se constituye l'''Esperantista Klubo Palma'', con seu en a Cambra de Comercio,<ref>{{es}} Xavier Margais. ''El moviment esperantista a Mallorca'', Documenta Balear, Mallorca, 2003</ref> y en 1908 se funda l'[[Asociación Universal d'Esperanto]] (UEA). O movimiento esperantista tenió tamién una gran acullita en [[Aragón]] dende os primer anyos d'os [[sieglo XX]]. Estió l'advogato [[Emilio Gastón Ugarte]] qui, con l'aduya d'Agustín Montagud y Rafael Benítez, establió en [[Zaragoza]] en l'anyo [[1908]] a primera sociedat esperantista, dita "Frateco".<ref name="GEA">[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=5225&tipo_busqueda=1&nombre=esperanto&categoria_id=&subcategoria_id=&conImagenes= Esperanto en a GEA]</ref>
 
En ixe mesmo anyo, [[1908]], s'orichinó una grieu crisi en o movimiento esperantista que menazaba con destruyir a luenga: o cisma de l'[[ido]]. Iste cisma lo provocoron un grupo d'esperantistas "reformistas", con [[Louis Couturat]] a la capeza, os qualos presentoron un nuevo prochecto de luenga considerato por ells un esperanto reformato,<ref>{{eo}} André Cherpillod. ''Ido, unu jarcenton poste'', La Blanchetière, Courgenard, 2007</ref> y que a la vegada deixaban ubierta a nuevas reformas. A presión que exercioron os ''idistas'' levó a Zamenhof a proposar quantas reformas ta o esperanto a os lectors de ''La Esperantisto'', como eliminar os sinyals diacriticos, suprimir l'acusativo, etc. O 60% d'os subscriptors d'a revista refusoron as reformas, ya que entendeban que istas destruyirían a confianza d'os parlants en a estabilidat d'a luenga que heban aprendito y prencipiato a emplegar. Os ''idistas'' creboron o progreso d'o esperanto mientres dos decadas. Manimenos, se veyó un avance notable d'o movimiento esperantista a escala internacional.
 
[[Imachen:6115157 2de3e896 560.jpg|thumb|6115157 2de3e896 560|Cartel d'o V Congreso Universal d'Esperanto, celebrato en [[Barcelona]] (1909).]]
 
En [[1909]] se celebra en Barcelona o V Congreso Universal d'Esperanto, que suposó a plegata a la ciudat (y a la ciudat de Valencia, a on tamién se facioron bellas actividatz) de milenta de personas venitas de muitos países, no nomás europeus, y representó o empentón prencipal d'o movimiento esperantista. Mientres a celebración s'establió a Unión Esperantista Catolica Internacional. Frederic Pujulà presidió o Congreso, estando president d'honor o rei espanyol [[Alifonso XIII d'Espanya|Alifonso XIII]], que nombró a Zamenhof Comendador d'a Orden d'Isabel a Catolica. O mesmo anyo, en [[Chest]] ([[Fueya de Bunyol]]), un vecín d'o lugar, Francisco Máñez, metió o esperanto y consiguió que se i espardise. Chest se convirtió, asinas, en un d'os puestos d'o mundo con un d'os endices mas altos de población que parla u entiende o esperanto.<ref>{{es}} [http://www.lasprovincias.es/20091205/culturas/esperanto-ligvo-oficiala-20091205.html Esperanto, lingvo oficiala] Vicente Lladró, [[Las Provincias]], 5 d'aviento de 2009</ref>
 
En [[1910]] s'establió a [[Federación Esperantista Catalana]]. O X Congrés Universal d'Esperanto, celebrato en 1914 en París, reunió a alto u baixo 4.000 personas. Tot iste progreso se vió aturato de raso en l'anyo [[1914]] con o inicio d'a Primera Guerra Mundial. Un golpe addicional estió a defunción d'o iniciador d'o idioma en 1917.
 
=== O esperanto y os conflictos d'o sieglo XX ===
[[Imachen:3455222_3ca16794_240.jpg‎|thumb|Cartel en esperanto editato por o Comisariato de Propaganda d'a [[Cheneralidat de Catalunya]] mientres a [[Guerra Civil Espanyola]]. Se i leye: "Que fas ta evitar isto? Esperantistas de tot o mundo, actuar enerchicament contra o faixismo internacional!".]]
 
Mientres o primer tercio d'o sieglo XX o esperanto estió muit emplegato y difundito por o [[movimiento obrero]] d'Europa. En Alemanya se cononoixiba como o "latín d'os obrers".<ref>{{eo}} [http://www.nodo50.org/esperanto/anarkiismo.htm Esperanto kaj anarkiismo]. Maldekstro kaj Esperanto, Will Firth. nodo50.org</ref>En a [[Unión Sovietica]] se i produció un creixiemiento destacato y en [[1921]] se creyó a ''[[Asociación Anacional Mundial|Sennacieca Asocio Tutmonda]]'' (que significa alto u baixo ''Asociación Anacionalista Mundial''), una organización obrera internacional con seu en París, que s'oposó a o neutralismo nominal d'a corrient prencipal d'o esperantismo, a la que calificó de ''burgesa'', y proposó de fer servir o esperanto como instrumento revolucionario.
 
En 1922, a Tercera Asambleya d'a Liga de Nacions acceptó un informe sobre o esperanto como luenga auxiliar internacional, en o que se reconeixe como "luenga viva de fácil aprendizache".
 
En Catalunya bi habió un gran empentón esperantista ligato a o movimiento obrero, aintro d'a tradición d'o [[internacionalismo]] [[Proletariato|proletario]].<ref>{{ca}} ''Història de l'esperanto als Països Catalans'', Francesc Poblet, Hèctor Alòs. [[Associació Catalana d'Esperanto|ACE]]. Cornellà de Llobregat. 2010</ref>
A mayoría d'escuelas [[racionalismo|racionalistas]]<ref>{{es}} [http://www.nodo50.org/esperanto/libertarios.htm Esperantistas y libertarios]. 15 d'agosto de 2011. Antonio Marco Botella. ''Maldekstro kaj Esperanto''. nodo50.org, marzo de 2006</ref> y os ateneus libertarios, asinas como os sendicatos [[anarquismo|anarquistas]] y as organizacions libertarias, como a [[Federación Anarquista Iberica]] (FAI), potencioron activament l'uso d'a luenga en o Estato espanyol.
 
Mientres a Guerra Civil Espanyola se confirmó a utilidat comunicativa d'o esperanto, alavez que s'incrementó a politización d'o movimiento, clarament vinculato a la resistencia antifranquista. Fue emplegato por o movimiento [[anarcosindicalismo|anarcosindicalista]], por os [[socialismo|socialistas]], por os comunistas oposatos a o [[estalinismo]], por os [[nacionalismo catalán|catalanistas]] y tamién por una parti d'a dreita catolica. Con as Brigatas Internacionals venioron bells esperantoparlants d'os [[Europa de l'Este|países de l'Este]] que establioron contactos eventuals con espanyols d'a zona republicana. Partitos y sendicatos como o [[Partito Obrero d'Unificación Marxista|POUM]], o [[PSUC]] u a [[CNT]] publicaban boletins y comunicatos en esperanto y en ofreixeban cursos en os suyos locals. A Cheneralidat de Catalunya emplegó amplament o esperanto a traviés d'o suyo Comisariato de Propaganda y os suyos comunicatos de prensa.<ref>{{es}} [http://www.nodo50.org/esperanto/artik68ct.htm A utilización d'o esperanto mientres a Guerra Civil espanyola]. Maldekstro kaj Esperanto</ref> En o País Valencián tamién se feba servir como meyo de propaganda a traviés d'a radio. Dos emisoras emitiban en esperanto, una baixo a responsabilidat d'o Partito Socialista y una atra d'o Partito Comunista.
 
[[Imachen:Satvalencio.jpg|thumb|Cartel d'o XIV Congreso Internacional d'a [[Sennacieca Asocio Tutmonda|SAT]], celebrato en [[Valencia]] ([[1934]]).]]
 
En 1939, quan as tropas franquistes ocuporon Barcelona, a ''Federació Esperantista Catalana'' pasó a la clandestinidat. Alavez, bells circlos reducitos y personas isolatas prencipioron a organizar-se poquet a poquet. En istos primers anyos o idioma yera mal visto por bellas autoridatz, pero nunca no estió prohibito oficialment, encara que se conoixen bells datos d'esperantistas executatos u represaliatos.
 
A fin d'a Guerra Civil Espanyola permitió a recuperación rapeda d'o idioma en o Estato espanyol, a on tornó a estar tolerato en a decada de 1950. I renaixioron grupos anteriors y se'n establioron de nuevos. O esperanto adquirió atra vegada un nuevo prestichio debant d'una sociedat farta d'odios y guerras: si en toda Europa l'Asociación Universal d'Esperanto heba aduyato a prisioners de guerra en os dos bandos, en o Estato espanyol estió muit apreciata a faina d'os esperantistas que acullioron ninos procedents de familias que heban sufrito as conseqüencias d'o conflicto.
 
A Segunda Guerra Mundial crebó atra vegada a espardidura d'o movimiento esperantista a escala mundial. Como vehiclo potencial ta a comprensión internacional, o esperanto despertó as suspicacias de bells gubiernos totalitarios. A situación estió especialment dura en l'[[Alemanya Nazi]], en o [[Imperio Chaponés]] y en a Unión Sovietica baixo o mando de [[Josef Stalin]]. En Alemanya bi heba a motivación adicional de que Zamenhof yera chodigo. En o suyo libro ''Mein Kampf'', Hitler describiba o esperanto como una luenga que podeba estar emplegata ta a dominación d'o mundo por una conspiración chodiga internacional.<ref>{{en}} [http://www.hitler.org/writings/Mein_Kampf/mkv1ch11.html] ''Mein Kampf''. Adolf Hitler, Volumen 1, Capítol XI, 1924</ref> Como resultato d'ista animadversión, os esperantistas estioron encorritos mientres l'[[Holocausto]].<ref>{{eo}} ''La danĝera lingvo'' Ulrich Lins, Progreso, Moscú, 1990</ref><ref>{{en}} [http://books.google.cat/books?vid=ISBN1560241780&id=AzFuFjFwVSYC&pg=PA116&lpg=PA116&ots=0lcH7-WVKp&sig=QChd-EaXKt3N25bdqBVPTajyaWU Mind & Society Fads. pach. 116]. Frank W. Hoffmann, William G. Bailey, Haworth Press, ISBN 1560241780, 1992</ref>
 
En os primers anyos d'a Unión Sovietica o esperanto fue refirmato por o gubierno y existió una Asociación Sovietica d'Esperanto reconoixita oficialment. Manimenos, en [[1937]], Stalin revertió ista politica y acusó a o esperanto d'estar una "luenga d'espias". En a URSS i habió esperantistas exiliatos u executatos. A prohibición de l'uso d'o esperanto estió efectiva dica 1956.
 
== Referencias ==
{{listaref}}
 
== Vinclos externos ==