Diferencia entre revisiones de «L'Aínsa»
Contenido eliminado Contenido añadido
m Venezuela, replaced: perine → pirene (5) |
m Bot: Arreglos menores y otros |
||
Linia 16:
|}}
'''L'Aínsa''' ye una [[villa]] d'o municipio de [[L'Aínsa-Sobrarbe]], cabecera d'o termin municipal y seu d'o suyo [[achuntamiento]], en a [[provincia de Uesca]]. A suya población yera de 1295 habitants en l'anyo [[2005]].<ref name="Comarca">{{es}} PALLARUELO CAMPO, Severino et alter; ''Comarca de Sobrarbe'', Num. 23 en a ''Colección Territorio''; Gobierno de Aragón. Zaragoza, 2007. ISBN 84-7753-630-9</ref>
L'Aínsa se troba dividida en dos nuclios prencipals ubicados en o quarto nort-este d'os que delimitan a confluyencia d'o [[río Ara]] en a [[río Cinca|Cinca]], con qualques nuclios mas (o ''vico de Sudiera'' y lo ''vico de Banastón'' en a marguin oriental d'a Cinca -no s'ha de confundir con [[Banastón]], lugar de dreito propio, de camín a lo qual se troba este vico- y lo ''vico d'as Escuelas'', en a marguin sud de l'[[río Ara|Ara]]). Os dos vicos prencipals en o quarto nort-este son o ''vico d'o Cruce'', a on se troba amás grant parte d'as [[botiga]]s y establimientos comercials, naixiu en a metat d'o [[sieglo XX]] coma expansión de la villa d'alto, y lo ''vico Antiguo'' (a sobén dito «''O Casco Antiguo''» u «''Casco''») a on se troban a Plaza Mayor, os casaches [[Muralla|amurallados]] d'a parte viella, y lo [[Castiello de L'Aínsa|Castiello]]. Tot este zaguer vico se troba en mont de lo dito ''Tozal d'a Cruz'' (591 [[Metro|m]]) en a parte más altera d'a villa.
Linia 44:
O templo tiene, a demés, un claustro-colechiata que, igual como la [[baptismo|pila baptismal]] en o suyo altar, se construyó en o [[sieglo XIII]]. Son carateristicas, tamién, as cinco arquivueltas en a [[portalada (arquitectura)|portalada]] prencipal d'o templo, y lo forato d'a campana alto en o campanal, os quals no conoixen semellanza sique en altros templos pirenencos d'[[Aragón]] y sobretot, en o romanico d'o [[pireneu]] [[Provincia de Leida|leidán]].
L'Aínsa estió tamién una «[[Sobrecullida]]» prencipal en o sistema treudatario [[reino d'Aragón|aragonés]].<ref name="CuencaDelAra"/>
{{Cita|''Esta villa es cabeza del [[reino de Sobrarbe]], y como a tal acuden a ella y a su llamada todo el Sobrabe, la [[valle d'A Fueba|Foya de Tierrantona]], el [[Val de Chistau|valle de Gistao]], el [[Valle de Vio|valle de Bio]], [[valle d'A Solana|val de Solana]], [[valle de Broto|val de Broto]], y las villas de [[Bielsa]] y [[Boltanya|Boltaña]]; y de cada una de estas zonas vienen síndicos; llaman para las cosas que convienen para el bien público.<ref name="Labaña"/>|[[Chuan Baltista Labaña]]; 21 d'aviento de [[1610]].}}
Linia 50:
:''L'articlo prencipal sobre este alpartado ye '''[[Castiello de L'Aínsa]]'''.''
[[Imachen:01.Castillo de l'Aínsa - Muralla sur.jpg|thumb|right|250px|A muralla sud d'o castiello.]]
Anque no se conoix a forma que podió tener a fortificación primera que i habió en o lugar, en a primera metat d'o [[sieglo XI]] se contruyoron as partes más antigas d'a fortaleza que se son conservadas dica l'atualidat. Dica no fa guaire se'n consideraba que feba parte d'ixes primers estadios a [[torraza]] pentagonal (restaurada no fa guaire) y qualques restas de muralla que se son conservadas en o sector nordueste d'a fortaleza.<ref name="RomanicoAragones">Dito en {{es}} [http://www.romanicoaragones.com/fortificaciones/24-Ainsa.htm www.RomanicoAragones.com], consultado lo [[18 d'agosto]] de [[2009]].</ref> Hue s'ha puesto saber per as [[aspillera]]s que bi han tanto en a torre como en as murallas, tot ixo el devantoron en o renaiximiento.<ref>Afirmación d'Adolfo Castán en {{es}} [http://www.romanicoaragones.com/fortificaciones/24-Ainsa.htm www.RomanicoAragones.com] consultado o [[18 d'agosto]] de [[2009]].</ref>
En a segunda metat d'o [[sieglo XVI]], baixo lo reinado de [[Felipe II d'Espanya]], l'arquitecto [[Toscana|toscán]] [[Tiburcio Spannocchi]] (que heba disenyato no feba guaire la fortaleza de [[Chaca]])<ref name="CastillosDeAragon">Dito en {{es}} [http://www.castillosdearagon.es/index.php?sec=6&fort=18 www.CastillosDeAragon.es], consultado lo [[18 d'agosto]] de [[2009]].</ref> prenió la misión de remodelar o bastión de L'Aínsa en aproveitando la existencia d'estructuras defensivas antigas, ta fer tornar L'Aínsa una ''[[Plaza Fuerte]]'' que podese defender os pasos enta l'interior d'Espanya a traviés d'este sector d'o Pireneu, fendo-se las previsions debant de l'eventual esclatiu d'una guerra con [[Francia]]. En [[1593]] s'ha documentado que ixas obras ya s'heban rematadas, habendo-ie una dotación remanent d'hombres que la guardaban.<ref name="Comarca"/>
{{Cita|''En el cabo de la villa hacia el llano, arrimada a ella, se hizo una casa fuerte con quatro torres, en la que hay un capitán con 50 soldados, puesto que están asignados para esta plaza 150. Tiene una plaza capaz para refugiarse dentro toda la gente de la villa en caso de necesidad, hay algunas armas y piezas de artillería. El capitán se llama Lázaro De La Madrid, soldado viejo.<ref name="Labaña"/>|[[Chuan Baptista Labanya]]; 21 d'aviento de [[1610]].}}
A forma d'ixa fortaleza, feita en o sieglo XVI, yera de quadrilatero con quatre torres. Amás surueste ye la [[torraza]] prencipal en a construcción y ye tamién d'a qual sen suposaba orichens meyevals (como a sobén se'n ha dito) perque ye feita de planta pentagonal dica que con bela miqueta d'obserbavión se i veyen as aspilleras (5 en a planta baixa) d'estrutura clarament renaixentista, y mesmo una que ye canyonera coma ta fer surtir o carrón d'un arma de fuego a traviés d'ella, como no se gosó fer dica ixas envueltas, no pas en a Edat Meya. A [[falsa]] d'a torraza se troba en connexión con l'estilo arquitectonico d'os edificios defensors en a [[Ribera de Fiscal]],<ref name="Comarca"/>
Dimpués que el setiesen y batisen con artillería los [[Francia|franceses]] en [[1706]], en a [[Guerra de Sucesión Espanyola]], o castiello de l'Aínsa sería albandonato en [[1742]] per decir-se inutil y poco capable ta defender a villa.<ref name="Comarca"/>
==A Morisma==
:''L'articlo prencipal sobre este alpartado ye '''[[A Morisma]]'''.''
[[Imachen:Escudo de l'Aínsa.svg|thumb|right|100px|L'escudo de l'Aínsa, con a cruz en alto d'a [[carrasca]].]]
A Morisma ye una representación [[teatro|teatral]] popular, con caracter festivo, sobre la batalla lechendaria que presuntament i enfrentó as mesnadas de [[Garci Eiximeniz]] contra d'os musulmans de L'Aínsa en l'anyo [[724]]. Feita per os habitants d'a localidat y d'altras localidatz d'a redolada (bells 250 en i actúan), se i gosa representar papels tan diversos como os reis moros, os reis cristians, o [[diaple]], un [[ánchel]], o pecato, o [[pastor]] y lo [[repatán]], y totz os soldatos d'os dos bandos. A representación se fa cada dos anyos (en os anyos impars) ta lo primer domingo de [[setiembre]] en a Plaza Mayor d'a villa, dende [[1970]] quan se recuperó (pos no se i heba celebrado dende 1921).<ref>{{es}} [http://sobrarbe.com/sobrarbe.php?niv=3&cla=_1EH1C1WGA&cla2=_1FV02YYV8&cla3=_1FW01LY89&tip=3 «La Morisma», en www.Sobrarbe.com], consultado lo [[29 d'agosto]] de [[2009]].</ref>
Se conoix una mención d'esta representación en o [[sieglo XV]], en reinando los [[Reis Catolicos]], anque l'antiguedat autentica d'esta representación no s'ha puesto confirmar. A primer vegada confirmada que se fa decir d'ella ye en [[1676]], quan las [[Cortz d'Aragón]] les concedioron a zifra de 10 [[libra chaquesa|libras chaquesas]] ta subvencionar a festividat.<ref name="MorismaRedAragon">Dito en {{es}} [http://www.redaragon.com/turismo/que_hacer/default.asp?accion=pagina&CosaQueHacer_ID=1734 «La Morisma», en www.RedAragon.com], consultado lo [[29 d'agosto]] de [[2009]]</ref>
==Vico antiguo==
[[Imachen:Ainsa (plaza).jpg|thumb|left|200px|Estructura d'a plaza de l'Aínsa.]]
O vico antiguo de l'Aínsa en l'atualidat ye declarado «''[[Bien d'Intrés Cultural|Bien de Interés Cultural]]''», figura de protección legal que equival a l'antiguo «''Conchunto Historico-Artistico''» que ye como estió declarada lo 23 d'aviento de [[1964]].<ref name="CuencaDelAra">{{es}} ACÍN FANLO, José Luis et alt. ("Colectivo Pirineos"). ''La Cuenca del Ara, Aula Itinerante / Ruta Práctica''. Diputación General de Aragón; Zaragoza, 1985. ISBN 84-505-2004-5</ref>
L'Aínsa, como s'ha dito, no heba estado sique una fortificación y chicota [[aldeya]] de [[Boltanya]] fincada en a confluyencia d'os ríos [[río Cinca|Cinca]] y [[río Ara|Ara]] dica la concesión de ''[[Carta Puebla]]'' per man d'[[Alifonso I d'Aragón|Alifonso I]] (en [[1124]]).<ref name="Comarca"/><ref name="CuencaDelAra"/>
[[Image:L'Aínsa - Calle Mayor.jpg|thumb|200px|Carrera Mayor de '''l'Aínsa'''.]]
En a segunda metat d'o [[sieglo XII]] posiblement a villa ya ultrapasaba la población y mida d'a suya antigua sinyoría, [[Boltanya]], y per haber-se espardiu en tiempos de paz gosó tener una planta millor disenyada que a de Boltanya, per tener un creiximiento organizado
Talment alavez, en o sieglo XVIII quan s'eliminoron ixas viviendas, quedase desfigurada la estructura meyeval d'a plaza que seguntes qualques autors teneba portals tamién per o costado aquel (mesmo que encara se i pueden veyer en a banda d'a Casa d'a Villa, fendo en tot o conchunto un doble recinto de murallas con o perimetro exterior d'o vico antiguo (murallas que se son conservadas quasi entieras) que gosaba achuntar-se con os muros d'o castiello en no deixando-ie sique quatre puertas (la ''Puerta d'Afuera'' -en o sur-este-, a ''Puerta de l'[[Hespital]]'' -a'l canto d'a ilesia, este- y la ''Puerta d'a Solana'' -en o sur-ueste, a'l canto de solán- que hue ye desapareixida pero que posiblement se perdió en bell momento en o sieglo XX ta fer l'acceso motorizau t'a plaza, como se puet veyer en as fotografías de [[Lucien Briet|Briet]] (l'anyo 1904), que encara la i amuestran<ref name="HuellasBriet"/>). A quarta puerta se troba en o nordeste d'o recinto y a [[carrera]] que l'atraviesa se torna un camín que se'n baixa ta os campos d'ixe costau d'a villa.
[[Imachen:L'Aínsa - Ventanas del Casco Antiguo (3).jpg|thumb|250px|left|[[Finestras]] cheminadas de ''Casa Bielsa'', en o vico antiguo de L'Aínsa.]]
A ilesia de L'Aínsa se construyó en o [[sieglo XII]], y a epoca de mas gran creiximiento d'a villa en a Edat Meya y sin que se'n haiga puesto saber o momento exacto que se devantó. Muitos historiadors consideran que en habendo-se reconquiesta la tierra baixa, as comarcas pirenencas d'[[reino d'Aragón|Aragón]] habioron a experimentar una crisi economica (perdioron os treudos de «[[peita]]s» que os territorios musulmans les tributaban) y demografica per a repoblación d'os territorios reconquiestos. A ilesia, anque per as suyas dimensions no ye garra monimento superior a las ilesias que se fayoron en ixa epoca en [[Europa]], s'ha de pensar cómo se podió construir en penando la comarca d'ixe estau de crisi, con pocos recursos per estar luent d'as nuevas ciudatz y centros economicos d'o reino, y mesmo fendo-ie lo [[campanal]] tan altero que gosa tener (5 plantas), que sí que ye tan important d'entre os campanals [[Arte romanico|romanicos]] de l'[[Alto Aragón]].<ref name="CuencaDelAra"/>
A consagración d'a ilesia se fayó en [[1181]] que se tienga decumentación, a l'advocación de [[Santa María]],<ref name="CuencaDelAra"/>
A torre se suposa que la contruyoron en a mesma epoca que la nau d'o templo, arredol de l'anyo que consagroron a ilesia (1181), y ye una torre-campanal muit robusta (7,5 m de costato en a base,<ref name="CuencaDelAra"/>
== Demografía ==
{| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999"
|+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Evolución demografica en o [[sieglo XIX|s. XIX]].<ref name="INEAinsa">{{es}} Datos quitados de [http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=A%EDnsa&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n ''Instituto Nacional de Estadística (INE)'', Web oficial], consultau lo [[29 d'agosto]] de [[2009]].</ref>
! [[1842]] !! [[1857]] !! [[1860]] !! [[1877]] !! [[1887]] !! [[1897]] !! [[1900]]
|-
Linia 94:
{| class="toccolours" margin-left: 2em; width: 300px; font-size: 90%;" cellspacing="3" align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999"
|+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Evolución demografica en o [[Sieglo XX|s. XX]].<ref name="INEAinsa"/>
! [[1900]] !! [[1910]] !! [[1920]] !! [[1930]] !! [[1940]] !! [[1950]] !! [[1960]]
|-
| align=center| 417 || align=center| 538 || align=center| 542 || align=center| 587 || align=center| 523 || align=center| 571 || align=center| 578
|}
A partir de [[1960]] no se'n puede tener garra dato fiable perque l'Aínsa pierde la suya municipalidat en fusionar-se o concello con atras localidatz d'a redolada. En [[1981]], fruito d'una segunda fusión con más [[aldeya]]s encara, se forma lo municipio de [[l'Aínsa-Sobrarbe]] que ye como s'administra encara huei.<ref name="INEAinsa"/>
A población contada de l'Aínsa en l'anyo 2005 yera de 1295 habitants,<ref name="Comarca"/>
== Presonalidatz naixitas de l'Aínsa ==
|