Diferencia entre revisiones de «Idioma basco»
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición |
m Venezuela, replaced: Perine → Pirene (4) |
||
Linia 16:
| mapa_leyenda = Dialectos d'o vasco
}}
O '''vasco''' u '''euskera''' (en luenga vasca ''euskara'') ye un [[idioma]] no [[Luengas indo-europeyas|indo-europeu]] fablau actualment en o norte d'[[Espanya]] ([[País Vasco]] y zona norte de [[Navarra]]) y en o sudueste de [[Francia]] ([[País Vasco Francés]]) en o departamento de [[
== O vasco en Aragón ==
{{articlo principal|Vasquismos en l'aragonés}}
{{articlo principal|Substrato
Antiparte d'o substrato vascón de l'[[idioma aragonés]], bi ha qui creye que a luenga vasca debió de charrar-se en bellas ciudatz d'o norte d'[[Aragón]] en a [[Edat Meya]], prencipalment por población d'orichen vasco. Asinas podemos trobar un decreto reyal de l'anyo [[1349]] que deciba que yera vedato de charrar vasco en os mercaus de Uesca ''" Item nuyl corredor non sia usado que faga mercaderia ninguna que conpre nin venda entre ningunas personas favlando en algaravia ni en abraych ni en basquenç et qui lo fara pague por coto XXX solidos"'', ye decir, que qui fablase vasco heba de bosar trenta [[sueldo (moneda)|sueldos]], que yera una moneda aragonesa d'ixa epoca. Lo mas lochico ye pensar que a prohibición de fablar basco, arabe u hebreu entre os corredors de mercau (os que daban avisos) yera una mida ta evitar fraus u delitos mayors a l'emparo d'una luenga que no charraba la mayoría d'a población (se viedan as luengas no romances), o que no diz cosa d'a procedencia d'os que fablasen basco.
Linia 27:
== O superestrato latín en vasco ==
{{articlo principal|superestrato latín en vasco}}
En tiempos d'o [[Imperio Román]] y en especial en o [[Baixo Imperio Román|Baixo Imperio]] o vasco estió rodeyato de tot d'arias romanizatas on a sola luenga que se parlaba latín y en l'[[Alta Edat Meya]] o vasco yera rodeyato por arias on ya se parlaban luengas romances: l'occitán gascón a lo norte d'os [[
Muitas parolas d'orichen latín presents en o vasco s'han de remontar a tiempos d'os romans, car no presentan a fonetica propia d'as luengas romances d'arredol. Os latinismos en vasco pueden perteneixer a lo lexico d'a organización churidica u administrativa, d'a relichión cristiana u representar latinismos anomalos.
Linia 72:
!style="background-color: #9B9D9A"|'''[[Vasco roncalés|Roncalés]]'''
!style="background-color: #D0AA5A"|'''[[Dialecto navarro-labortán d'o vasco|Labortán]]<ref name=Haize>[[Pierre Lafitte Ithurralde|Lafitte, P]] (ed.) ''Grammaire Basque Pour Tous II - Le Verbe Basque'' Haize Garbia, 1981</ref>'''
!style="background-color: #D0AA5A"|'''[[Dialecto navarro-labortán d'o vasco|Baixo navarro]]<ref name=
!style="background-color: #C9CA52"|'''[[Dialecto soletán|Soletán]]<ref name=Casenave>Casenave-Harigile, J. ''Hiztegia II Eüskara - Français'' Hitzak 1993</ref>'''
!style="background-color: #bbbbbb"|[[Idioma aragonés|Aragonés]]
Linia 110:
* A plantar fuerte!: '''"Gero arte!"'''
* Dica a vista!: '''"Ikusi arte!"'''
* Ya seremos!: '''"Egongo gara"''' (Bizkaia, Gipuzkoa y Araba), '''Egonen gara''' (Navarra, Iparralde y quantas localidatz de Guipuzcua a on se parla o dialecto alto navarro: Oiartzun, Hondarribia, Irun y Lezo).
* Por favor: '''"Mesedez"''', "'''arren'''", "'''otoi'''"
* Qué tal plantas?: '''"Zer moduz?"''', '''"Zelan?''' (Vizcaya)
Linia 142:
* No fumar: '''"Ez erre"'''
* Hora: '''"Ordu"''' (toda Euskal Herria), '''"Oren"''' (Iparralde).
* Rincón: '''"Txoko"''' (independientement d'o vasco, en o castellano parlato en Euskal Herria tamién ye sinonimo de Sociedat Gastronomica).
* Noticia: Albiste, berri.
* Nuevo/a: Berri (igual que en castellano u en anglés con a parolas "nueva" u "news", significa "nuevo/a" y "noticia").
* Forato: '''"Zulo"'''
* Caserio: '''"Baserri"'''
* Borda: '''Borda''', caserío situato en l'alta montanya t'alzar o bestiar (igual que en aragones, gascón, catalán...).
* Helecho: '''"Garoa"''' (Vizcaya, Guipuzcua y Alava), '''"Ira"''' u '''"Iratze"''' (Navarra y Iparralde).
* Salitre (d'a mar": '''"Kresala"'''
Linia 195:
* Chirmán (respective a la suya chirmana): '''"Neba"''' (Bizkaia)
* Chirmana (respective a lo suyo chirmán): '''"Arreba"'''
* Chirmana (respective a la suya chirmana): '''"Ahizpa"'''
* Tío: '''"Osaba"'''
* Tía: '''"Izeba"'''
Linia 201:
* Abuela: '''"Amona"''' (Gipuzkoa y euskara batua), '''"Amatxi"''' (Nafarroa y Iparralde), '''"Amama"''' (Bizkaia).
* Sobrino: '''"Hiloba"'''
* Nieto: '''"Biloba"'''
* Casa: '''"Etxe"'''
* Pueblo: '''"Herri"''' (tamién significa "País").
Linia 228:
* Ayere: '''"Atzo"'''
* Antis d'ayere: '''"Herenegu"'''
* O día d'antis d'antis d'ayere: '''"Herenegunago"''', '''Herenegun-aurre"''' (toda Euskal Herria), '''"Herenegun-aintzin"''' (Navarra y Iparralde).
* Manyana: '''"Bihar"'''
* Pasato manyana: '''"Etzi"'''
* O día siguient a pasato manyana: '''"Etzidamu"'''
* Semana: '''"Aste"'''
* Mes: '''"Hilabete"''' 0 '''"Hil(a)"'''
* Anyo: '''"Urte"'''
* Lunes: '''"Astelehena"''' (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa, Navarra y amplas zonas de Bizkaia. Provién de l'antigo calandario semanal vasco, en o qual a semana se composaba de tres días: Astelehen ("Primero de Semana"), Astearte ("Metat d'a Semana" y Asteazken ("Cabo d'a Semana"), en plegar o cristianismo se li adhibió a iste calandario semanal os dias de chueves, viernes, sabado y domingo.), "Ilen" (Bizkaia)
* Martes: '''"Asteartea"''' (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa.:), "Martitzen" (Bizkaia)
* Miercols: '''"Asteazkena"''' (en Euskara Batua en toda Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa.), "Eguazten" (Bizkaia),
* Chueves: '''"Osteguna"''' (en Euskara Batua en toda Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa), "Ortzegun" (Navarra, ista denominacion d'o chueves provién de l'antiga relichión vasca, estando-ne l'orichen en o dios [[Ortzi]]), "Eguen" (Bizkaia),
* Viernes: '''"Ostirala"''' (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, "Ortziral" (Navarra, ista denominacion d'o chueves provién de l'antiga relichión vasca, estando o suyo orichen en o dios [[Ortzi]]), "Barikua" (Bizkaia, provién d'a palabra "barau"="ayuno", ye decir, literalment "o de l'ayuno", traduccion aproximata "o dia de l'ayuno"), "Egubakoitz" (Bizkaia), "Neskeneguna" (Zuberoa, literalment significa "O día d'as mesachas", fácil que en estar antigament o día en que os mesaches rondaban a las mesachas en Zuberoa).
* Sabado: '''"Larunbata"''' (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de l'este de Gipuzkoa), "Zapatua" (en Bizkaia y ueste de Gipuzkoa),
* Domingo: '''"Igandea"''' (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parl dialectal de Gipuzkoa), "Domeka" (en dialecto de Bizkaia), "Jaieguna" (hue en Iparralde, significa "día de fiesta", pero tamién se fa servir en tota Euskal Herria, mas ta referir-se a los días festivos en cheneral que a o domingo propiament dito).
* Chinero: '''"Urtarrila"''' (significa literalment "o mes de l'anyo", "urte=anyo" y "hila=mes", en estar o primer mes de l'anyo), "Hilbeltza" (Navarra, significa "o mes negro"), "Hilbaltza" (Bizkaia, "o mes negro"), "Beltzila" ("Negro mes"), "Izotzila" (emplegato en quantas localidadtz de Navarra, significa "o mes d'os chelos").
Linia 248:
* Mayo: '''"Maiatza"''' (ampre d'o latín "Maius", a diosa romana Maia u Bona Dea), "Loraila" (provién d'a palabra "lore", literalment significa "o mes d'as flors", en estar en iste mes quan as flors florixen), "Orrila" u "Hostila" (provién d'as palabras "Orri" y "Hosto"= "Fuella (d'os árbols)", en estar en iste mes quan amanixen as primeras fuellas en os árbols).
* Chunio: '''"Ekaina"''' (provién d'as palabras "Eki"="Sol, Este...", Eki u Ekhi yera l'antigo dios d'ol sol en a relichión pagana vasca)" y "Gaina"= "Encima, dencima de..", significa "o mes d'o dios Eki"), "Garagarrila" (provién d'a palabra "garagar"="cebada", significa "o mes d'a cebada", por ixo en euskara a la biera se li diz "garagardo"= literalment "vino d'a cebada"= "biera"), "Bagila", "Arramaiatza" (Zuberoa, significa "o nuevo Mayo").
* Chulio: '''"Uztaila"''' ("uzta"="cullita", significa literalment "o mes d'a cullita"),
* Agosto: '''"Abuztu"''' (provién d'o latín, mes en a honor d'o emperador [[Augusto|Augustus Octavius]]), '''"Agorrila"''' (denominacion d'agosto muit estendillata, provién d'a palabra "Agor"="Escaseza", en estr iste mes o mes d'a escaseza y d'as sequeras), "Dagonila" (provién d'"Uda-Goren-Hila"="O principal mes verano"), "Tilistaro" (Navarra, provién d'a palabra "Tilista"="Dilista"="Lentilla", en estar iste mes de muita abundancia de [[lentilla]]s).
* Setiembre: '''"Iraila"''' (significa literalment "o mes d'os helechos", "Ira" o "Iratze" en Navarra y Iparralde significa "Helecho"), "Garoila" (significa "o mes d'os helechos", "garoa" en Gipuzkoa, Araba y Bizkaia significa "helecho"), "Seteme(ra)"
* Octubre: '''"Urria"''' (Zuberoa, ye un ampre d'o latín), "Lastaila" (Zuberoa, provién de "lasto"="palla", en estar en iste mes quan se reculle a palla u a hierba tallata y ya xuta), "Bildila" (provin d'a palabra "bildu"="recullir", en estar en iste mes quan se fa a zaguer recoleccion).
* Noviembre: '''"Azaroa"''' (provién d'"aza"="col" y "aro"="estación de l'anyo", "epoca de cols" u "estación de cols"), "Hazila" (d'a palabra "hazi"="semilla", en estar o tiempo de sembrar a semilla), "Gorotzila" (de "gorotz"="estiercol" u "abono animal", en estendillar-se en iste mes o estiercol en los pratos), "Gaztainazitua" (de "gaztain"="castanya" y "hazitua"="creixito" u "maduro", en haber madurato en iste mes as ya que en este mes as castanyas).
Linia 295:
{{commonsart|Basque language|Euskera}}
* [http://www.euskaltzaindia.net/ Pachina oficial d'Euskaltzaindia ([[Reyal Academia d'a Luenga Vasca]]) ]
[[Categoría:Idioma vasco|*]]▼
{{Destacato|de}}
{{Destacato|eo}}
{{Destacato|eu}}
▲[[Categoría:Idioma vasco|*]]
[[af:Baskies]]
[[als:Baskische Sprache]]
| |||