Diferencia entre revisiones de «Epentesi antihiatica»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 1:
A '''epentesi antihiatica''' ye l'acción d'anyadir un sonito dentro d'un vocable pa desfer un [[hiato]]. Bi ha idiomas como l'[[Idioma aragonés|aragonés]] on s'evita fer hiatos (''idiomas antihiaticos''). A part de l'aragonés tamién se troban epentesis antihiaticas en atros idiomas latins u variants d'ixos idiomas y en l'[[idioma arabe|arabe]].
 
== A epensesi antihiatica en aragonés ==
{{articlo principal|Epensesi antihiatica en aragonés}}
EnA aragonés'''epentesi seantihiatica pueten desfer o hiato desapareixendo vocals (aragonés''almada, almaza''), zarrandoconsiste aen primera vocal y fendo asinas un [[diftongo]], u metendointroducir una consonant entre as dos vocals: -y- (''cayer''), -b- (''atabul''), -d- (''codete''), -g- (''arreguir''). S'ha d'indicar que a -y- epentica ye suau y a vegatas quasi no se siente, no ye una -y- como en ''royisco''.
 
L'aragonés ye una luenga con tendencia a desfer os hiatos, manimenos ixo no quiere dicir que no n'i haiga. En aragonés se puet desfer o hiato desapareixendo vocals (''almada, almaza''), zarrando a primera vocal y fendo asinas un [[diftongo]] u con epentesi antihiatica.
Por un regular, a epentesi antihiatica ha estato a més emplegata en aragonés pa desfer o hiato, pero en os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] y [[sieglo XX|XX]] s'ha feito més común prener as parabras en [[Idioma castellán|castellán]] y zarrar a vocal, cheneralizando-sen més y més ''pior'', ''maistro'' a costa de ''peyor'', ''mayestro''.
 
=== Aspectos historicos ===
Por un regular, a epentesi antihiatica ha estato a més emplegata en aragonés pa desfer o hiato, pero en os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] y [[sieglo XX|XX]] s'ha feito més común prener as parabras en [[Idioma castellán|castellán]] y zarrar a vocal, cheneralizando-sen més y més ''pior'', ''maistro'' a costa de ''peyor'', ''mayestro''.
 
Talment por perder-se a epentesi antihiatica tamién s'haiga produeito un retacule d'as formar en ''-eyar'' d'os [[verbos freqüentativos en l'aragonés|verbos freqüentativos]] a favor d'as formas en -iar, que ya se conoixen dende a Edat Meya.
 
En [[aragonés meyeval]] yera cheneralizata a epentesi con -y- en tot o territorio on se charraba [[Idioma aragonés|aragonés]]. Muitos d'os hiatos que desfeba se formaban quan desapareixeba a [[oclusiva sonora intervocalica]] '''B''', '''D''' u '''G''', y que l'aragonés teneba resistencia a perder:
Línea 12 ⟶ 17:
*''RIDERE'' > ''redir'' (encara s'emplega en l'[[Alto Aragón]] centro-oriental) > *''reír'' > ''arreguir''
 
A epentesi antihiatica se presenta tanto en parolas patrimonials como en [[arabismos en l'aragonés|arabismos]] (''alfaneya'') <ref>[[Germán Colón]] ''El español y el catalán, juntos y en contraste'' Editorial Ariel 1989 </ref>. Tamién en galicismos como ''chamineya'' <ref>[[Germán Colón]] ''El español y el catalán, juntos y en contraste'' Editorial Ariel 1989 </ref> (actual "[[chaminera]]"). Manimenos no ye documentata en exotoponimos biblicos plegatos a traviés d'o [[idioma griego|griego]] como ''[[Galileya|Galilea]]'', ''[[Chudeya|Chudea]]'', ''[[Perea]]'', ''[[Idumea]]'' que os textos actuals si que adaptan.
Mesmo en os textos baixomeyevals tardanos més [[castellanizazión|castellanizatos]] podemos leyer parabras aragonesas con epentesi que ya no se sienten (''Eleyonor'', ''seyer''). Como repui de tot esto tenemos ''cayer'' en a parla d'o [[Campo de Daroca]] y l'antroponimo ''Ismayel'' en a parla de [[Gallocanta]]. Por estar cheneralizata a epentesi antihiatica en aragonés y no estar en o [[Idioma castellán|castellán]] standard, os aragonesofablans que preneban o castellán como luenga evitaban emplegar-la y por ixo en a [[Ribera Baixa de l'Ebro]] y [[Baixo Martín]] bi ha mancas de -y- e ultracorrecions u hipercorreccions en casos on a -y- no yera epentica:
 
Mesmo en os textos baixomeyevals tardanos més [[castellanizazión|castellanizatos]] podemos leyer parabras aragonesas con epentesi que ya no se sienten (''seyer''). Como repui de tot esto tenemos ''cayer'' en a [[parla (lingüistica)|parla]] d'o [[Campo de Daroca]] y l'antroponimo ''Ismayel'' en a parla de [[Gallocanta]].
*Toponimo ''Gaén'' sustituindo a ''[[Zaica Gayén|Gayén]]''. Enantes d'a repoblación [[Edat Meya|meyeval]] [[Gayén]] yera o nombre d'un termin d'Íxar y probablement una antiga villa romana propiedat d'un tal [[Gayo]]-[[Gaius]].
 
Mesmo en os textos baixomeyevals tardanos més [[castellanizazión|castellanizatos]] podemos leyer parabras aragonesas con epentesi que ya no se sienten (''Eleyonor'', ''seyer''). Como repui de tot esto tenemos ''cayer'' en a parla d'o [[Campo de Daroca]] y l'antroponimo ''Ismayel'' en a parla de [[Gallocanta]]. Por estar cheneralizata a epentesi antihiatica en aragonés y no estar en o [[Idioma castellán|castellán]] standard, os aragonesofablansaragonesofablants que preneban o castellán como luenga evitaban emplegar-la y por ixo en a [[Ribera Baixa de l'Ebro]] y [[Baixo Martín]] bi ha mancas de -y- ey ultracorrecions u [[hipercorreccions]] en casos on a -y- no yera epentica:
 
*Toponimo ''Gaén'' sustituindo a ''[[Zaica Gayén|Gayén]]''. Enantes d'a repoblación [[Edat Meya|meyevalrepoblación]] meyeval [[Gayén]] yera o nombre d'un termin d'[[Íxar]] y probablement se remonte a ''Gaianus'' <ref> [[Agustín Ventura Conejero]] ''Toponimia de la provincia de Teruel''. Revista Teruel 48, 1972, pp. 221-245 </ref>, representando una antiga villa romana propiedat d'un tal [[Gayo]]-[[Gaius]].
*Lumeros como ''trenta ocho'' en cuenta de ''trenta y ocho''
*Formas verbals sin -y- en casos que bi n'ha en [[Idioma castellán|castellán]]: ''leendo''.
*''foeta'' coexistindo con ''foyeta''.
*Palabras como ''auntamiento'', ''espinaes'', ''maor'' en cuenta de ''ayuntamiento'', ''espinayes'' y ''mayor''.
 
=== Aspectos cheograficos ===
En aragonés benasqués a epentesi antihiatica se gosa fer con mayor freqüencia con a letra -g-: ''ragón'' ("razón"), ''ragoná'' ("charrar"), ''agón'', ''llagó'', ''gruga''.
 
=== Aspectos ortograficos ===
En as normas ortograficas de l'anyo 2010 de l'[[Academia de l'Aragonés]] y contempla que se pueda escribir a -y- epentica en os radicals d'os [[semicultismo]]s d'orichen latín documentatos: ''creyar'', ''creyer'', ''reyal'', ''leyal'', ecetra, y en adchectivos derivatos de parabras con terminación latina en -eu, -ea como ''[[nucleyar]]''. En a propuesta inicial de grafía anterior a la presentación definitiva indicaban que ye diferent ''[[reyal]]'' (d'o latín ''REGALE'', relacionato con a [[monarquía]]) de ''real'', que fa part d'a serie ''[[realidat]]'', ''realización'', ''realizar'' que tien relación con o latín ''res'' y que no s'ha d'escribir con -y- epentetica.
 
En o caso d'[[helenismos en l'aragonés|helenismos]], como en as atras luengas occidentals, no se i fará garra intervención, como por eixemplo en ''[[homeopatía]]'' y ''[[homeostato]]''. Encara se que pueda documentar a pronunciación /teyatro/, s'escrirá ''[[teatro]]''.
 
== Referencias ==
{{listaref}}
 
[[Categoría:Fonetica]]