Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»
Contenido eliminado Contenido añadido
m tamián->tamién (seguntes o vocabulario de Quintana d'ixa zona). |
mSin resumen de edición |
||
Linia 11:
[[Imachen:Start hand.svg|25px|Variedatz dialectals de l'Aragonés]] <small>'''Ista fualla ye escrita en l'aragonés d'a valle de Vio'''.</small>
l''''Aragonés d'a [[valle de Vio]]''' u '''de ''Vallivió''''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''estándar'' '''val de Vio''')
Saroïhandy fayó tamién, en o mesmo corso d'ixe anyo e d'o [[1900]], es suyos famosos estudios sobre o complexo dialectal d'as [[Valles de Bielsa|valles altas d'a Cinca]] e d'[[Val de Chistau|o Cinqueta]], que le pareixión
==Caracteristicas==
[[Imachen:127.Vió, ilesia.JPG|thumb|right|250px|O chicot e nisolato d'as localidatz d'istas valles permetió que Soraïhandy encara se-i trobás a ''faula''
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay enno [[Sobrarbe]], e fa manifiastas belas carateristicas que tamién son definidoras de parlars
*Sistema d'[[articlo definito en l'aragonés|articlos definitos]] "'''O''', '''a''', '''os''', '''as'''", con presentación esporadica d'o masculino plural "'''es'''", anque menos frequant que enna vecina [[valle de Puértolas]], á'n que ye dominante. Totas as formas s'han puesto sentir con '''r-''' (ro, ra, ros, ras) quan que se troban enna zaga d'una parola que remate con vocal, como ye regular de [[Puértolas]] ta [[Abizanda]], pero que s'apresenda quan ba dezaga d'una preposición, en siya present u elidida.
Linia 23:
**''l'Asa 'ro capazo''.
*[[concordancias en l'aragonés|Concordancia]] de chenero e numero d'o participio con o [[complemento directo]] quan ye en forma pronominal u con o [[subchecto gramatical en l'aragonés|subchecto]] dera frase quan ye [[oracions reflexivas en l'aragonés|reflexiva]], traza común con l'[[idioma occitán|occitano]] e tamién con o [[idioma catalán|catalán]] antiguo, enantes
**''No '''as''' he '''vistas'''''
**'''''As vacas''', ta ro prato que '''as''' son '''portiadas'''''
Linia 33:
*Desaparición d'a [[preposicions en l'aragonés|preposición]] "'''dica'''", que Saroïhandy heba decumentato en tot o [[Sobrarbe]], de l'Aínsa t'alto. Atras preposiciós que ya no se troban son "'''per'''" e ras suyas derivaciós: "'''perque'''", etz. que agora se dicen "''por'', "''porque''", per a presión d'o [[idioma castellán|castellano]].
*Soztitución sistematica d'o comparativo "'''més'''" e d'as suyas composiciós ("'''demés'''", "'''només'''"), que yeba
**''Posa-me-ne una miqueta '''més''', mocet.''
Linia 46:
**''No te yeba fendo garra caso''
**''No i heba garra''
[[Imachen:114.Ilesia de Sercué.jpg|thumb|right|250px|A ilesia de l'espoblato de [[Sercué]],
*Grandismo retacul de l'adverbio de cantidat "'''guaire'''", que ya quasi no se i siante, pero que en os anyos 1899 - 1900 yeba cheneral en tot o Sobrarbe, e no sólo que ta negar si que tamién en as oraciós interrogativas:
**''No n'i eba guaires''.
Linia 53:
*Conservación d'o quantitativo "'''prou'''", que se mantián en tota ra comarca, trascendendo tamién ta'l castellano de sustrato aragonés.
**''Ya en hay prou''.
**''
*Uso d'os adverbios '''antes''' u '''enantes''' con usos finament diferents: ''antes'' (per o regular, precedito d'a preposición "''de''") en as frases con valor relativo, mientres que ''enantes'' porta ro valor absoluto:
Linia 76:
*Como en buena cosa de [[Sobrarbe]], defuera de bells puestos an que a luanga ye més viva [[Chistau]] u [[A Fueba]], u mellor conservata, [[Bielsa]] u [[Tella]], hai perduga muderna d'a desinencia en '''-z''' d'a 2ª presona d'o plural d'o presente d'indicativo, en favor d'a desinencia acastellanada '''-is''' (Fig. 2): ''mira'''is''''', ''torn'''ais''''', etz. As formas 2ª e 3ª d'o singular enno verbo "estar" son con a [[metavocal]] ubiarta aldosobrarbenca.
*Mesma tendencia que o [[belsetán]], o [[chistabín]] e as parlas de [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]] e [[aragonés de Tella|Tella]] de fer as primeras personas d'o [[pasato imperfecto d'indicativo en l'aragonés|pasato imperfecto d'indicativo]] con desinencia pardicular en "'''-e'''": ''yo febe'', ''yo baixabe'', ''yo m'atabalabe'', ''yo dormibe''. En Puértolas
*[[Pasato perfecto simple d'indicativo en l'aragonés|Preterito indefinito]] de tipo sintetico, como totas as parlas centrals de l'aragonés, pero con formas no tonicas d'abe 100 anyos á'n que oi se troban formas tonicas:
Linia 95:
[[Imachen:Preterito imperfeuto subchuntibo Tener balle de Bio.JPG|thumb|right|275px|'''Fig. 3'''. Formas d'o [[pasato imperfecto de subchuntivo en l'aragonés|preterito imperfecto de subchuntivo]] que decumentó Saroïhandy, con as formas que ibi conviven oi día. Castellanizaciós més evidentas en royo (grafía de Uesca).]]
*Os tiampos de subchuntivo, que Saroïhandy os decumentó que perdeban a desinencia "-e" que
*Os [[infinitivo en l'aragonés|infinitivo]]s se decumentón con una insolita conservación d'a desinencia completa [[latín|latina]] "-re": ''neba'''re''''', ''chela'''re''''', ''tene'''re'''''... Iste fenomeno, que oi s'aconsidera nomésque [[chistabín|chistabino]], o decumentón d'entre ra [[valle de Broto]] e ro [[puerto de Chía|puardo de Chía]].
Linia 101:
*Os [[tiampos compuastos]] d'os verbos [[intransitivos de movimiento]] y [[verbo reflexivo en l'aragonés|reflexivo]]s se conchugan con o [[verbo auxiliar en l'aragonés|verbo auxiliar]] ''ser':
**'''''Soy''' tornato de ro cambo''
**''O zagal ya en '''
Con a excepción expresa d'as perifrasis d'obligación:
**''Mos n''''hemos''' d'ir ta treballar''
Linia 107:
==Complementos verbals==
[[Imachen:133.Vió, Balcón.JPG|thumb|right|210px|O balcón d'una casa abandonada, de [[Vio]].]]
*Formas pronominals d'o [[complemento directo]] determinato siampre sin de consonant quan que son itas per debant d'o verbo, que ye
**'''''Os''' fan
**''No '''as''' te quiero dar''.
*As mesmas formas pronominals, quan que ban enna zaga d'o verbo, montan a seguancia clasica de l'aragonés: OD+OI+RVb, que comparten os dialectos més occidentals, como ro [[Aragonés cheso|cheso]]:
**''Méte-'''lo'''-'''te''' enna capeza''.
*Ixe orden clasico aragonés d'os pronombres yeba
**''Ya '''o me''' dicioron'' ([[Jean-Joseph Saroïhandy|Saroïhandy]])</br>''Ya '''me lo''' dición'' (actualidat).
Linia 134:
===IBI===
[[Imachen:96.Congosto d'as Cambras - Cambras y esplugas.JPG|thumb|right|220px|O [[congosto d'as Cambras]], que ciarra ra valle de Fanlo de l'exterior, no tenió garra infraestrutura biaria dic'a decada de 1940. Iste
*Os derivatos d'o locativo latino ''IBI'' adotan en este parlar as formas "'''i (hi)'''", "'''ibi'''" e "'''be'''", no existindo-be ra forma "''ie''" que s'ha decumentato en as valles més orientals d'o Sobrarbe.
**''No se '''i''' pued ir'' = ''No pued ir-se-'''be'''''.
Iste emplego locativo
*''Baixa-te-'''be'''''.
*''Yo no '''ib''''iré''.
Linia 158:
==Pardicularidatz foneticas==
[[Imachen:Moriello de Sampietro 1.JPG|thumb|right|230px|[[Moriello de Sampietro|Murillo de Sampiatro]], espoblato enna [[valle de Vio]].]]
*Como
*Prenunciación d'a "-r" enna coda d'os [[infinitivo en l'aragonés|enfinitivo]]s, como ro [[Bergotés]], e fendo una diferencia asinas con o parlar de [[chistabín|Chistau]], [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]], [[fobano|A Fueba]] e ra parte alta d'a Cinca.
Linia 170:
*Como fa o [[bergotés]] e se fa tamién en Puértolas e ra valle d'a Cinca, baile d'as consonants xordas intervocalicas (e tamién post-consonanticas dezaga d'"''R''", "''L''" u "''N''") que se sonorizan:
**''Ar'''d'''i'''g'''a'', ''ixor'''d'''i'''g'''a'', ''[[craba|cra'''b'''a]]'', ecetra. pero ''na'''p'''o'', ''sa'''p'''udo'' e atras.
**''Al'''d'''o'' (ocasional siempre como adchetivo, pero nunca no como adverbio. Tampoco no ''alta'' u os plurals), ''[[Fraixenco|fraixen'''g'''o]]'', ''barran'''g'''o'', u una que
[[Imachen:123.Buisán, embista cheneral.JPG|thumb|right|300px|[[Buisán]], perdito e quasi espoblato enna [[valle de Fanlo]],
Anque en hai que s'han aganato per a presencia d'o castellano: ''to'''d'''a'' e ''to'''d'''as'', t'as parabras que enos arredols de 1900 yeban '''tota''' e '''totas'''.
*No obstante, anque existe ixa tendencia, Saroïhandy decumentó l'uso d'os [[participio en l'aragonés|participio]]s masculinos clasicos de l'aragonés
*Una traza biàn carateristica de Vio e Puértolas ye ra perduga d'a "N" d'a terminación d'as parolas que en tianen en o singular quan fan o plural:
**''Ganar-se '''us bués''' diners''.
**''Clabar '''us bués cuairós'''.
Ixe caracter nomás que o describen Tomás e Usón enno suaso de [[Linars de Broto|Linars]] de tod'o que yeba nantes l'aria patrimonial d'o bergotés.
*Como enos parlars deras valles de Puértolas e Tella, declinación de belas vocals que en prenunciar-se se tornan ambiguas, como ra "O" en posiciós finals de bels plurals masculinos quan que se troban en posición post-tonica: Os gatos [osɣátøs], maderos [madéɾøs], altros [álɖrøs, áutrøs], etz. Ixes sonitos vocalicos, que no son compartitos con o castellano, fan que aya vegadas que resulten confusos ta's presonas castellanofonas, que a menut s'han conoixito que bi entianden una "E".
*Numerals como "'''quatre'''" [kwáɖre, kwátre] yeban habituals ennos tiampos de Saroïhandy, anque oi han desapareixito de tot, quedando-be ocasions de sentir-lo només que en [[Valles de Bielsa|as valles de Bielsa]]. A forma actual
*Baile d'a fonetica vocalica de parabras que contianen o diftongo "-ue-" pero nunca no producen "-uɶ-": '''Luego''' [luɒɣo], '''fuego''' [fuɔɣo] (pero tamién [fuɒɣo]), [[Puyarruego]] [puiaruɒɣo], etz. Altra parabra que posa distancia con a prenunciación castellana ye "'''agora'''" [aúrɶ], u que encara se prenuncia [ɒra] en decir-se rapedo.
*Reducción dera "O" ta cosa pareixita d'una "U" quan que se troba en posición atona e á'l canto d'una silaba tonica, especialment quan que ra vocal tonica
==Bibliografía==
|