Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»
Contenido eliminado Contenido añadido
mSin resumen de edición |
m tamián->tamién (seguntes o vocabulario de Quintana d'ixa zona). |
||
Linia 13:
l''''Aragonés d'a [[valle de Vio]]''' u '''de ''Vallivió''''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''estándar'' '''val de Vio''') yá definito per a variedat local de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] que se parla en as [[valle de Vio|valles de Vio]] y [[Valle de Fanlo|Fanlo]], en l'aria centro-septentrional d'a ''comarca'' de [[Sobrarbe]], de camís d'entre ras [[valle d'a Cinca|balles d'a Cinca]] y [[Valle de Broto|l'Ara]]. Yá una d'as primeras variedatz aragonesas que se descrebión, en l'anyo [[1899]], por manos d'o [[filolochía|filologo]] [[francia|francés]] [[Jean-Joseph Saroïhandy]] que se pasó bués tiampos tomando ras carateristicas d'iste [[parla (lingüistica)|parla]]r que, alavez, yeba bián vivo enna valle. Atualment se troba en un lamentable estato de conservación, e yà una d'as variedatz clasicas (ixo yà, d'as primeras que se descrebión) con de menos vitalidat, parlando-la nomás que ras presonas de más gran edat.
Saroïhandy fayó
==Caracteristicas==
[[Imachen:127.Vió, ilesia.JPG|thumb|right|250px|O chicot e nisolato d'as localidatz d'istas valles permetió que Soraïhandy encara se-i trobás a ''faula'' bián viva. Enna imachen, a ilesia [[Vio]] (villeta d'a [[valle de Vio]]).]]
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay enno [[Sobrarbe]], e fa manifiastas belas carateristicas que
*Sistema d'[[articlo definito en l'aragonés|articlos definitos]] "'''O''', '''a''', '''os''', '''as'''", con presentación esporadica d'o masculino plural "'''es'''", anque menos frequant que enna vecina [[valle de Puértolas]], á'n que ye dominante. Totas as formas s'han puesto sentir con '''r-''' (ro, ra, ros, ras) quan que se troban enna zaga d'una parola que remate con vocal, como ye regular de [[Puértolas]] ta [[Abizanda]], pero que s'apresenda quan ba dezaga d'una preposición, en siya present u elidida.
Linia 23:
**''l'Asa 'ro capazo''.
*[[concordancias en l'aragonés|Concordancia]] de chenero e numero d'o participio con o [[complemento directo]] quan ye en forma pronominal u con o [[subchecto gramatical en l'aragonés|subchecto]] dera frase quan ye [[oracions reflexivas en l'aragonés|reflexiva]], traza común con l'[[idioma occitán|occitano]] e
**''No '''as''' he '''vistas'''''
**'''''As vacas''', ta ro prato que '''as''' son '''portiadas'''''
Linia 29:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[valle de Vio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
*Desaparición quasi de tot d'os [[adchectivo demostrativo en l'aragonés|demostrativo]]s sobrarbencos que decumentó Saroïhandy: si enantes feban "''aquels zagals''" en as dos valles agora se sient "''aquellos zagals''", menos de [[Nerín]], á'n que se conserva ra forma antigua. Mesmo ha pasato con o pronombre personal "'''els'''" que decumentó Saroïhandy, que s'ha suplantato totalment per o castellanismo "''ellos''" con atras [[castellanización|castellanizaciós]] importants (Fig. 1). Desapareición
*Desaparición d'a [[preposicions en l'aragonés|preposición]] "'''dica'''", que Saroïhandy heba decumentato en tot o [[Sobrarbe]], de l'Aínsa t'alto. Atras preposiciós que ya no se troban son "'''per'''" e ras suyas derivaciós: "'''perque'''", etz. que agora se dicen "''por'', "''porque''", per a presión d'o [[idioma castellán|castellano]].
Linia 36:
**''Posa-me-ne una miqueta '''més''', mocet.''
*Uso d'a locución "'''á menut'''" (per cuentas d' ''á sobén'', que yà prencipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] e [[sieglo XX|XX]] yeba
*Uso d'una forma de [[numerals en l'aragonés|numeral]]s indefinitos, enantes cheneral en tot o Sobrarbe, que s'amonta con l'indefinito '''bel''' achuntato con l'artiglo indeterminato '''un(o)''':
Linia 47:
**''No i heba garra''
[[Imachen:114.Ilesia de Sercué.jpg|thumb|right|250px|A ilesia de l'espoblato de [[Sercué]], bián chicorrona como una cambra d'un piso enna capital, con [[Sestrals|as Sestrals]] de fondo.]]
*Grandismo retacul de l'adverbio de cantidat "'''guaire'''", que ya quasi no se i siante, pero que en os anyos 1899 - 1900 yeba cheneral en tot o Sobrarbe, e no sólo que ta negar si que
**''No n'i eba guaires''.
**''¿Fa guaire tiampo d'esto?''.
*Conservación d'o quantitativo "'''prou'''", que se mantián en tota ra comarca, trascendendo
**''Ya en hay prou''.
**''Yá prou grande''.
Linia 59:
**'''''Enantes''' no caleban tantos diners ta vivir''.
*Emplego d'a doble negación, cheneral en aragonés,
**''Ni un palmo (de) tierra no teneba''
**''Os chóvens han tenito más educación que no nusatros''
Linia 86:
**''Els / elas tenioron'' (Saroïhandy), pero "''Ellos/ellas '''tenión'''''" de l'actualidat.
*O condicional o fa concorde con as variedatz dialectals aldosobrarbencas de [[valle de Tella|Tella]] e [[val de Puértolas|Puértolas]], e
**''Yo '''farí'''''
**''Tú farías''
Linia 95:
[[Imachen:Preterito imperfeuto subchuntibo Tener balle de Bio.JPG|thumb|right|275px|'''Fig. 3'''. Formas d'o [[pasato imperfecto de subchuntivo en l'aragonés|preterito imperfecto de subchuntivo]] que decumentó Saroïhandy, con as formas que ibi conviven oi día. Castellanizaciós més evidentas en royo (grafía de Uesca).]]
*Os tiampos de subchuntivo, que Saroïhandy os decumentó que perdeban a desinencia "-e" que yá present en altros dialectos, con d'as mesmas formas que en ''As Valles'' y Tella-Puértolas, con os anyos han sofrito
*Os [[infinitivo en l'aragonés|infinitivo]]s se decumentón con una insolita conservación d'a desinencia completa [[latín|latina]] "-re": ''neba'''re''''', ''chela'''re''''', ''tene'''re'''''... Iste fenomeno, que oi s'aconsidera nomésque [[chistabín|chistabino]], o decumentón d'entre ra [[valle de Broto]] e ro [[puerto de Chía|puardo de Chía]].
Linia 120:
**-''Di-le-'''ne'''''</br>-''Ya le''''n''' diré''.
**''Le''''n''' has dato mal''.
Iste caracter ya compartito per o [[idioma catalán|catalán]], l'[[idioma occitán|occitano]] e o [[idioma francés|francés]], e segundariament ya
*Emplego como complemento [[locativo]] enos verbos de movimianto, exclusivament como pronominalización d'o puesto de partida d'ixe movimianto:
Linia 126:
**''Bién-te-'''ne''' ta ra casa''.
*Uso como partgla entrodutoria d'una frase de parditivo, á'n que
**''¡'''En''' fayó tanto '''de''' mal!''.
**'''''En''' tianen muchisma '''de''' pasión''.
Linia 144:
*''-Bés-te-'''be'''''</br>''-¡Bés-'''be''' tú''!
Asinas pues, s'observa que ra forma "'''be'''" siampre ba enna zaga d'o verbo, e equivale ta l'ueste d'a Cinca ra mesma cosa que ta l'este se fa "'''ie'''". As formas "'''ibi'''" e "'''i'''" apareixen siampre a debant d'o verbo, e una u l'altra pende si o dito prencipia per vocal u no, e de si ra parabra anterior
*''Nomás n''''ibi''' eba uno''.
*Saroïhandy
==="''Régimen''" preposicional===
Linia 168:
**En contraposición d'o [[belsetán]] e [[chistabín]] ''f'''ie'''sta'' [fiésta], ''g'''üe'''lla'' [ɣwéʎa], ''d'''ie'''nt'' [dién], ''cal'''ie'''nt'' [kalién] e ''g'''üe'''mbra'' [(ɣ)wémbra].
*Como fa o [[bergotés]] e se fa
**''Ar'''d'''i'''g'''a'', ''ixor'''d'''i'''g'''a'', ''[[craba|cra'''b'''a]]'', ecetra. pero ''na'''p'''o'', ''sa'''p'''udo'' e atras.
**''Al'''d'''o'' (ocasional siempre como adchetivo, pero nunca no como adverbio. Tampoco no ''alta'' u os plurals), ''[[Fraixenco|fraixen'''g'''o]]'', ''barran'''g'''o'', u una que yà bián carateristica sólo que d'o parlar actual d'ista valle: ''cam'''b'''o''.
Linia 179:
**''Ganar-se '''us bués''' diners''.
**''Clabar '''us bués cuairós'''.
Ixe caracter nomás que o describen Tomás e Usón enno suaso de [[Linars de Broto|Linars]] de tod'o que yeba nantes l'aria patrimonial d'o bergotés. Yá rebelador que o fenomeno igual pase
*Como enos parlars deras valles de Puértolas e Tella, declinación de belas vocals que en prenunciar-se se tornan ambiguas, como ra "O" en posiciós finals de bels plurals masculinos quan que se troban en posición post-tonica: Os gatos [osɣátøs], maderos [madéɾøs], altros [álɖrøs, áutrøs], etz. Ixes sonitos vocalicos, que no son compartitos con o castellano, fan que aya vegadas que resulten confusos ta's presonas castellanofonas, que a menut s'han conoixito que bi entianden una "E".
Linia 185:
*Numerals como "'''quatre'''" [kwáɖre, kwátre] yeban habituals ennos tiampos de Saroïhandy, anque oi han desapareixito de tot, quedando-be ocasions de sentir-lo només que en [[Valles de Bielsa|as valles de Bielsa]]. A forma actual yá quatro [kwátro], no como ra preposición ''dentro'', especialment quan que ye precedita de "á": A dentro /aintro/ [áintrø, áentrø], conservada en Puértolas e Tella.
*Baile d'a fonetica vocalica de parabras que contianen o diftongo "-ue-" pero nunca no producen "-uɶ-": '''Luego''' [luɒɣo], '''fuego''' [fuɔɣo] (pero
*Reducción dera "O" ta cosa pareixita d'una "U" quan que se troba en posición atona e á'l canto d'una silaba tonica, especialment quan que ra vocal tonica yá garra "A": ''Cabo Alto'' [kábuáldo]. A menut
==Bibliografía==
|