Diferencia entre revisiones de «Wikipedia:Biquiprochecto:Grafía/Grafía SLA»

Contenido eliminado Contenido añadido
mSin resumen de edición
Linia 1:
{{Grafía_87}}
Normas graficas seguntes a [[Sociedat de Lingüistica Aragonesa]]
 
==v/b==
*Se escribe '''v''' en antroponimos: ''Vicient, Valdesca''; toponimos: ''Varbenuta, Vilanòva, Vio''; ey apelatibosapelativos: ''verdat, verdor, vergel, viello, vilada, avogau, devant, calivo, enverenar, navata...'' U '''b''' en toponimos: ''Bielsa, Besians;'' apelatibosapelativos: ''bobon, bodillos, bufar, buixo, bresca, bruir...; cabalero, oblidar/olbidar...,'' en posiziónposición inizialinicial u interior, pendiendopendendo d'a etimolochía romanzeromance.
 
S'escriben con '''-v-''' os imperfeutosimperfectos d'indicatiboindicativo: ''caleva, puyava, feva, veniva…''
 
En aragonés ey en benasqués, os dos grafemas representan en l'actualidat o sonito bilabial oclusibooclusivo sonoro [b] u fricatibofricativo [β].
 
==c==
*Debant de ''e''/''i'' representa en aragonés o sonito interdental fricatibofricativo sordo [θ] ey en benasqués o sonito apicoalbeolarapicoalveolar sordo [s]: antroponimos: ''Cilia, Licer, Vicient; top. Larcin, Lecina, Oncins;'' apelatibosapelativos: ''cillo, ciresa, cismero, cista...; alcorce, cancillo, encendallo, encetar, escacilar, esvolarciar, replaceta, operacion, situacion…''
 
*Debant de ''a''/''o''/''u'' representa o sonito belarvelar oclusibooclusivo sordo [k]: ''casa, cocho, curto...''
 
==ç==
Debant de ''a''/''o''/''u'', representa en aragonés o sonito interdental fricatibofricativo sordo [θ] ey en benasqués o sonito apicoalbeolarapicoalveolar sordo [s] en posiziónposición interior: ''acapiçar-se arronçar, encomençar, engalçar, carbaça/crapaça, ribagorçano, charraço…''
 
==ts==
Representa o grupo final romanzeromance que s'emplega en [[benasqués]] ta o morfema berbalverbal d'a 2ª persona de plural: ''anets, fets, ubrits…'' Tamién s'usa cuanquan o morfema ''-s'' (berbal u nominal) entre en contautocontacto con un sonito dental anterior (etimolochico u no pas): ''puets'' (pres. ind.), ''acabats'' (p. perf.), ''dits, maduts, seguts…''
 
==z==
*Debant de ''a''/''o''/''u'' inizialsinicials ey en posiziónposición final: toponimos: ''A Zolle, As Corz, Balcez, Sant Póliz, Tierz;'' berbosverbos: ''cantaz, puez, podez, fez;'' sustantibossustantivos: ''zafraina, zoque, ferfez, mocez, toz, troz, zagal, zambra, azembla, zaguero, zapo, zona…''. En [[benasqués]] istas parabras s'escriben con ''s'' debant de ''a''/''o''/''u'' inizialsinicials: ''safraina, saguero, sapo…''
 
*S'usa con berbos orichinatos d'o sufixo grieco '''–izar<-ízein''': ''economizar, finalizar...'', en benasqués s'escriben con ''s'': '''–isar'''.
 
==g==
*Debant de ''e''/''i'' representando lo sonito prepalatal africato sordo [ʧ] en aragonés ey benasqués (toponimos ''Gerbe, Ginuabel, Gillué, Gistau, Gisten;'' antroponimos ''Ángel, Gil, Ginés;'' apelatibosapelativos ''gelar, gemecar, general, gent, ginero, ginebro, girar, gireta, gitar...; engerbeliu, regitar, regirar...; freginage, misage, orage, potage, vergel...'').
 
*Debant de ''a''/''o''/''u'', representa o sonito belarvelar oclusibooclusivo sonoro [g], ''galapaton, gotet, guaire…'' ey fricatibofricativo [γ]: ''saga, rogar...''
 
==gu==
Digrafo que debant de ''e''/''i'' representa os sonitos belar oclusibooclusivo sonoro ey fricatibofricativo: ''guerra, guito, seguir…''
 
==j==
Debant de ''a''/''o''/''u'' representando lo sonito prepalatal africato sordo [ʧ] en aragonés ey benasqués: toponimos: ''Jaca, Jasa;'' antroponimos: ''Jusep, Juan; jargon, jacer, jovenalla, jordon, jornal, jugar, jugo, juliol, juntar, dijós, esconjurar, minjar, misaja…''.
 
==ch==
BozesVoces en as que l'anterior sonito no corresponde con as grafías etimolochicas anteriors: ''chaminera, chollar, choriço, choto, chuflo, chuta, foringacho, forcancha, gavacho, pobrichon, cocho, tocho…''
 
==qu==
*Debant d'o ditongodiftongo ''-ua-'' representa o sonito oclusibooclusivo belarvelar sordo [k] cuanquan aparixe en latín etimolochicament: ''Pasqual; quadro, quan, quanto, qual, quarto, quasi, quatre...'', ey no en atros casos: ''evacuar''.
 
*Debant de ''e''/''i'' representa o mesmo sonito [k]: ''quera, queixar-se, qui, quiesto…''
 
*Debant de ''e''/''i'' se marca o ditongodiftongo con dieresisdieresi en a u: ''aqüeducto, aqüifero, freqüencia...''
 
==y==
Representa en aragonés ey en benasqués, o sonito mediopalatal sonoro: toponimos ''Ayerbe, Yosa, Puyuelo;'' apelatatibosapelatativos ''yayo, yo, fayena, fuyir, mayestro, paseyo, puyar, pueyo...''
 
==ll==
*Representa en aragonés ey en benasqués o sonito palatal lateral sonoro [λ]: top. ''Estaroniello, Moriello, Torrolluala...;'' apelato ''muller, palla, atrallar, treballar...''.
 
En [[benasqués]] ey aragonés [[ribagorzano]] representa la palatalización d'a ''l'' en posiziónposición inizialinicial u interior en os grupos '''bl, gl, cl, fl, pl''': ''llana, llaston, llenau, llullo; bllanco, llárima, cllot, cllau, fllors, fllama, pllaça, pllorar, cinglla...''
 
==ny==
Línea 58 ⟶ 57:
 
==-m==
Morfema berbal d'a primera persona de plural en aragonés oriental (''Chistau ey Ribagorza'') ey benasqués: ''fem, fevam, farem, feigam, fesem, fariam''.
 
==h==
*Mantenimiento d'a h latina: toponimos ''Huarrios, Huerta de Vero…;'' sustantibossustantivos ''história, home, hora, hue, hortalicia, ahiere…;'' berbos ''heva hese, habria''.
 
*As bozesvoces d'orichen prerromano s'escriben sin d'h (''Echo, Uesca'').
 
*A bozesvoces sin d'h latina se mantienen: ''uellas, uellos, uevo, uambra, uebra, ueso'', pero en os deribatosderivatos á on aparixe un fonema belar sonoro, s'usa o grafema '''g-''': ''gollet, esgollariar < ŎCULU, gosarallo< OSSU.''
 
==r==
Representa o sonito albeolar bibrant simple que en [[benasqués]] ey atras bariedazvariedatz ([[chistabín]], [[ansotano]] ey [[ribagorzano]]) gosa estar mudo en posiziónposición final: ''mullé > muller, mai<mair, pai<pair, baixá > baixar, milló > millor…'' ey tamién de traza más cheneralizata debant d'os pronombres ''fe-lo > fer-lo, baixá-ne > baixar-ne'' ey en plurals: ''Linars; mullés > mullers, millós > millors…,'' en a forma berbal de segunda persona d'o present d'indicatiboindicativo en [[idioma aragonés|aragonés]] ''quies > quiers'' ey benasqués ''qués > quers (< QUAERIS).''
 
==x==
*Representa o sonito prepalatal fricatibofricativo sordo [ʃ]: toponimos ''Cáxol, Fraixen, Ixep…,'' prezeditoprecedito en aragonés zentrocentro-oriental ey benasqués d'i epetentica: ''ixolomar, baixar, buixo, fraixengo, sarraixon...,'' ey no pas en as bariedazvariedatz oczidentalsoccidentals: ''buxo, xolomar.''
 
*Representa o sonito [ks] en ''sexo, fluxo, fixo, prefixo, flexo, mixto, texto'' ey atros cultismos (ey os suyos deribatosderivatos).
 
==-t==
*S'escribe a t final: toponimos ''La Civitat, Benavent, Sant Lorient, Sallent, Vicient…;'' apelatibosapelativos ''ciudat, sociedat, soledat, verdat, calient/calent, devant, dolent, ferfet, gent, malament, mocet, mont, nueit/nuet/nit, paret, puent...''
*En os cherundios d'o benasqués ey l'aragonés ribagorzano no se escribe: ''calén, querín, tenín…''
 
==Bocals==
L'aragonés poseye autualmentactualment zincocinco bocalsvocals, pero en benasqués bi ha diferenziadiferencia entre bocalvocal ubierta ey zarrata en a ''e'' e a ''o'', as cualasquals se representarán ''ò, è'' e ''u, é'': ''sèt ‘siet’/ sét ‘sete’, fòrt ‘fuerte’/ fórt ‘forno’.''
 
==i==
*S'escriben con ixe grafema os toponimos e formas berbalsverbals de primera persona d'o singular que rematan en bocalvocal [i]: toponimos ''Bafallui; foi, doi, estoi, voi, tenevai, fevai...''
 
*O pronomino-alberbialadverbial ''i < IBI'', que en os dialeutosdialectos orientals (Chistau ey Ribagorza) ey en benasqués s'escribe como ''hi''.
 
*A conchunziónconchunción copulativa istórica en aragonés ye ''e < ET''. Manimenos se leyera ''i'' eszeutoexcepto en Bielsa. En benasqués ey aragonés ribagorzano, s'usará ''i''.
 
==AzentuaziónAccentuación==
*S'azentuanaccentuan totas as parabras ocsitonas u agutas rematatas en bocal ey bocalvocal más -s: [[idioma aragonés|aragonés]] allá, [[benasqués]] ''allà''), ''astí'', aragonés, benasqués, ''dimpués, exprés, només, vusté, país, puyás, tenés, fuyís, está, baixará, fará'';, (benasqués ''està, baixarà, farà'')... A resta no s'azentuaaccentua: ''manguan, manguans, bombolon, bombolons, ababol, ababols, sermon, sermons, paul, pauls,'' berbo ''estan;'' toponimos ''Crespan, Bespen...;'' antroponimos ''Quinon, Ramon, Tonon…''
 
**No s'azentuaránaccentuarán bozesvoces ni partizipiosparticipios con ditongos decrezientsdecreixients: ''hereu, tornau, baixau; bebeu...'' pero sí cherundios propios d'o benasqués ''cantàn, bebén, partín'' ey l'aragonés ribagorzano ''cantán, bebén, partín…''
 
*S'azentuaránaccentuarán totas as parabras paroxitonas u llanas que no rematen en -n u en -s: ''imagen, imagens, joven, jovens / ráfil, caráuter, févaz, puyávaz....;'' ni las que rematen en bocal, encluyitas as parabras ey formas berbals paroxitonas rematatass en iato: ''mio, dia, tia, ferreria;'' berbos ''faria, fuiria, tendria, actua...''
*En benasqués, s'emplega cuanquan sía menester l'azentoaccento ubierto u zarrato: ''memòria'' ey a bocalvocal '''a''' tonica siempre tendrá azentoaccento grau ('''à''').
 
*As parabras proparoxitonas u esdruxulas s'azentuanaccentuan siempre: toponimos ''Épila, Puértolas...''
 
*S'azentuanaccentuan ''quí, quán, qué, quál, quánto, cómo, án, dó'' interrogatibosinterrogativos.
 
*Bels monosilabos leban azentoaccento diacritico ta distinguir-los d'atros omografoshomografos. As formas berbalsverbals ''dé, é, és, sé'' ta diferenziardiferenciar-las de ''de'' (preposiziónpreposición) ''e'' (conchunziónconchunción), ''es'' (articlo) ey ''se'' (pronombre ey conchunziónconchunción); os alberbios ''més, sí'' ta diferenziardiferenciar-los de ''mes'' (sustantibosustantivo) ey ''si'' (conchunziónconchunción), ey o pronombre ''él'', ta diferenziardiferenciar-lo de l'articlo ''el''. O sustantibosustantivo ''té'' ta diferenziardiferenciar-lo d'o pronombre ''te''.
 
*En [[alto ribagorzano]] s'acentua o pronombre '''éls''' ta diferenziardiferenciar-lo de l'articulo masculín plural '''els'''.
 
==Atros signos graficos==
===Apostrofe===
*Debant de nombres masculins que prenzipienprencipien por ''a, e, o, u, h'': ''l'aragonés, l'esmo, l'onso, l'urmo, l'home...''
 
*Debant de femenins que prenzipienprencipien por ''a'': l'arna, l'arca masar...'', pero pas debant d'a resta de bocals ey d'h: ''la orella, la estrela, la engardaixina, la história, la hora...''
 
*S'apostrofará debant d'o pronombre ''atro, l'atro, l'atra.''
 
*A preposiziónpreposición ''de'' s'apostrofará cuanquan lo faiga en bel dialeutodialecto.
**Debant de l'articlo indeterminato, ''d'un, d'una;''
**Debant de l'articlo determinato en belas bariedazvariedatz ''d’o, d'as, d'a''
**Debant de pronombres, d’aquels, d’este, d’el, d’el, d’ella, d’éls, d’ixes.
**Debant de alberbios, ''d'alavez, d'astí'' ey pronombres, ''d'alguno''
**Debant de toponimos ey nombres, ''d'Arro, d'Echo, d'Ixep, d'Oto, d'Usana, (no s'apostrofará la u consonantica: ''de Uesca, de uego'') ey nombres ''d'anís, d'esparto, d'ixardabol, d'onso, d'urmo''.
 
*As preposizionspreposicions de, ta + art. ante vocal se escribirán como sigue: de l’agüerro, ta l’abre…
 
*No s'apostrofará la preposiziónpreposición debant de nombres de letra, ''de a, de efe…''
 
*S'apostrofará la preposiziónpreposición '''ta''' debant d'articlo determinato, ''ta'l, t'a'', pero no a resta de preposizionspreposicions, ''pel, pal.''
 
*S'apostrofarán os pronombres en posiziónposición proclitica, ''m'afogo, m'esmeligo, m'esbarro, m'ixugo / t'afogas, t'esmeligas, t'esbarras, t'ixugas / s'afoga, s'esmeliga, s'esbarra, s'ixuga / s'afogan, s'esmeligan, s'esbarran, s'ixugan / m'he, t'has, s'ha, s'han'' ey as combinazionscombinacions pronominals, ''mo'n, to'n, me'n, te'n, se'n, n'i hai''.
 
*S'apostrofará o pronombre '''lo''' debant de ''o'', ''l'olorava'' ey en combinazionscombinacions con atro pronombre: ''me'l, te'l, se'l, mo'l, to'l.''
 
==Guión==
*S'usa guión entre un pronombre en posición enclitica ey o berbo. Formas berbals impersonals, dezaga infinitiboinfinitivo: ''meter-ne, baixar-se, baixar-ie, fer-lo, fer-se, tornar-se-ne, ir-se-ne...;'' dezaga cherundio: ''sentín-la/sentindo-la, decindo-les-ne/din-les-ne, baixán-se-ne, tornán-ie...'' dezaga imperatiboimperativo: ''da-le-ne, dixaz-le-ne, dixa-lo-ie, di-lo-ie, torna-lo-ie, baixa-me-la, llimpiaz-les-ne...''.
 
==Atros==
*Os signos d'almiraziónadmiración ey interrogazióninterrogación s'escribirán á la fin d'a frase.
 
*Se escribe separatas as locuzioneslocucions, ''a sovent, a escape, a embute, a penas, de vez, de tardes, de zaga, a más/a més''.
 
*Se escribe chunto ''només/nomás''.
Línea 145 ⟶ 144:
 
==Enrastres esternos==
*[http://www.sociedat.es.tl/Inicio.htm Más informazióninformación en a pachina d'a SLA]
 
[[Categoría:Biquiprochecto:Grafía]]