Diferencia entre revisiones de «Vin»

Contenido eliminado Contenido añadido
ZéroBot (descutir | contrebucions)
m r2.7.1) (Robot Adhibito: fo:Vín
Jpbot (descutir | contrebucions)
m refirme aerio
Linia 2:
{{Articlo 1000|+30}}
[[Imachen:Tempranillowine.jpg|thumb|260px|Un vaso de vin.]]
O '''vin''' ye una [[bebida]] [[Bebida alcoholica|alcoholica]] obtenita d'a [[fermentación alcoholica]], por l'acción d'os [[reciento]]s, d'o suco u [[mosto]] d'os fruitos d'a planta ''[[Vitis vinifera]]'' ([[Vinyero|vinyers]]) que transforma os [[zucre]]s d'o [[fruito]] en [[alcohol etilico]] y [[gas]] [[anidrido carbonico]]. Manimenos o vin ye una suma d'un conchunto de factors ambientals: clima, latitut, altaria, oras de liz, etz.<ref name="Weyer">{{fr}} Constantin-Weyer, Maurice: ''"L'Âme du vin"''. Primera edizión, 1932. Le Ronde, col. La Petite Vermillon</ref> Alto u baixo un 66% d'a cullita mundial d'[[uga]] s'adedica a la producción vinicola, la resta ye ta o suyo consumo como [[fruita]].<ref name="OIV">{{en}} [http://news.reseau-concept.net/pls/news/p_entree?i_sid=&i_type_edition_id=20508&i_section_id=&i_lang=33 Estatisticas mundials d'a OIB]. Situación mundial d'a producción vitivinicola</ref> Con tot ey con ixo lo cautivo d'os vinyers cubre nomás un 0,5% d'o suelo cautivable en o mundo.<ref name="Kym">{{en}} Kym Anderson; David Norman e Glyn Wittwer: ''"Globalisation of the World's Wine Markets"''. World Economy 26, num. 5, 2003. Blackwell Publishing Ltd. Pachinas 659 - 687. DOI 10.1111/1467-9701.00541</ref> O cautivo de vinyers s'ha asoziato a puestos con un [[clima mediterranio]], en [[Europa]], [[Sudamerica]] ([[Chile]] u [[Archentina]]), en [[Surafrica]] u en [[Australia]].
 
Se diz «vin» nomás a lo liquido resultant d'a fermentación alcoholica, total u parzial, d'o suco d'a uga, sin l'adiziónadición de denguna sustancia. En muitas lechislacions se considera nomás como vin a la bebita fermentata obtenita de ''[[vitis vinifera]]'', encara que s'otienen bebitas pareixitas d'atras variedatz como a ''[[vitis labrusca]]'', ''[[vitis rupestris]]'', etz. O conoximiento d'a sciencia particular de l'elaboración d'o vin se diz enolochía (sin de considerar os procesos de cautivo d'os vinyers). A sciencia que tracta nomás d'a biolochía d'os vinyers, asinas como d'o suyo cautivo se diz [[ampelolochía]].<ref name="Oxford">{{en}} J. Robinson (ed): ''"The Oxford Companion to Wine"'' 3ª edizión, 2006. Oxford University Press, ISBN 0-19-860990-6</ref>
 
A sciencia que estudeya o prozeso de [[vignificación]] ye a [[Enolochía]] (d'o griego ''œnos'', vin, y ''logos'', sciencia).
 
== Etimolochía ==
A etimolochía conoxita d'a parola vin prozede d'a [[latín|latina]] ''vinum'' ey ista d'a [[idioma griego|griega]] ''οἶνος'', encara que se considera que l'orichen poderba trobar-se en a parola d'o [[sanscrito]] ''vana'' (aimor) que tamién dió orichen a las parolas Venus y Venera. Tal relación semantica sería data por l'antiga creyencia en os poders [[afrodisiaco]]s d'o vin. Bi ha la creyencia de que os romans prenioron o significato d'o proto-chermanico "winam,".<ref>{{en}} [http://www.ehistling.meotod.de/data/papers/group_e_pub.pdf John Enjoys his Glass of Wine – Are there any English Words at all?] Thomas Bretscher, Dominique Buchholz, Ruth Schlittler, Joëlle Seiz e Simone Zahler</ref>
 
== Historia ==
{{Articlo principal|Historia d'o vin}}
[[Imachen:Tomb of Nakht (13).jpg|thumb|250px|Elaboración d'o vin en l'[[Antigo Echipto]]. Sepoltura de Najt, en a Bal d'os noples.]]
O vin se produció por primera begatavegata mientres o [[neolitico]], seguntes os testimonios [[arqueolochía|arqueolochicos]] trobatos en as montañas [[Zagros]], en a rechión que güé ocupan [[Cheorchia]], [[Armenia]] ey [[Irán]]; gracias a la presencia de ''[[Vitis vinifera|Vitis vinifera sylvestris]]'', ey l'apariziónaparición d'a [[zeramica]] mientres iste periodo. A evidencia másmas antiga d'a producción ey consumo de vin, ye una basilla de l'año [[5400 aC]], trobata en o poblato [[neolitico]] de [[Hajii Firuz Tepe]], en as montañas Zagros. A basilla contiene un repui royenco, presumiblement vin.<ref>Standage, Tom. ''La historia del mundo en seis tragos'', pp. 56-58. Random House Mondadori, Barcelona, 2006. ISBN 978-970-780-655-9.</ref> Dimpués, o consumo de vin s'estendilló enta ozident, plegando a [[Anatolia]] ey [[Grecia]], ey enta o sud, plegando dica [[Echipto]], ya famoso en [[Bahariya]] mientre d'o [[Imperio Meyo d'Echipto|Imperio Meyo]] ([[sieglo XX aC]]). Amás antiga decumentación griega sobre o cautivo d'os vinyers, ey a cullita ey prensato d'as ugas, ye ''Os treballos e os días'', d'[[Esiodo]], d'o [[sieglo VIII aC]].<ref>Standage, Tom. ''op. cit'', pp. 61-62.</ref> En l'antiga Grecia, o vin se bebeba mezclato con [[augua]] ey s'alzaba en piel de [[craba]].
 
O primero que cal destacar ye que o vin, a lo largo d'a historia, ha estato muit bien considerato por l'alta soziedat occidental, estando testimonio impreszindible en cualsiquier escaicimiento u banquet d'importancia ey arredol d'el s'han siñato os grans tractatos ey escaicimientos istoricos d'ozident.
 
Ya en [[Antigo Echipto|Echipto]], [[Antiga Grecia|Grecia]] y [[Antiga Roma|Roma]] s'adoraba a [[Dioniso]] u [[Baco]] ([[dios]] d'os vinyers) y a [[Biblia]] se refiere a lo vin en cuantos pasaches, entre d'atros quan rezenta la zaguera zena de [[Chesús]], que ufrió una copa de vin a los suyos disziplos representando a suya [[sangre]]. Sabemos que en [[China]], fa 4.000 años, ya conoxeban o prozeso de fermentación d'a uga, ey que en Echipto, en o [[sieglo XIV aC]] ya conoixeban a viticultura. [[Chulio Zésar]] estió un gran apasionato d'o vin ey lo introdució por tot o mundo román.
 
A viticultura debe o suyo mayor desembolique a la propagación d'o [[cristianismo]], por estar o vin necesario ta la celebración d'a [[misa]]. Os [[monesterio]]s, con os suyos propios metodos d'elaboración y estracción, estioron os precursors d'a viticultura y [[vinicultura]], dixando rastros tan esclateros como los vins priorato d'a paraula prior.<ref>[http://www.unirioja.es/servicios/sp/tesis/pdfs/tesis26.pdf Tesis doctoral "Estudio analítico de compuestos volátiles en vino" Mª Trinidad Cedrón]</ref>
Linia 29:
Manimenos, a lo largo d'a historia d'o cautivo d'a espezie ''vitis vinifera'' l'ombre ha creyato una gran infinidat de dibersas vaviedatz con l'obchectivo d'obtener diferents aromas, gustos, etz. D'ista traza se tienen os vins elaboratos con ugas de diferents variedatz aintro d'a espezie ''vitis vinifera'', como pueden estar por eixemplo: lo [[berdello (uga)|berdello]], o [[cabernet sauvignon]], o [[carménère]], o [[merlot]], o [[chardonnay]], a [[gewürtztraminer]], etz. Totas ellas aportan un caracter espezial a los vins.
A vegatas os vinyers se sosmeten a treballos d'[[empelte]] con l'obchectivo d'obtener nuevas variedatz másmas resistents a l'ataque de plagas. Una d'as másmas terribles se produció a meyatos d'o [[sieglo XIX]]. Prencipió arredol de 1850 en Francia quan se tresportaban variedatz americanas a Europa lo que causó que se propagase a mosca afida dita ''[[Phylloxera vastratix]]'' por toz os vinyers (as espezies europeyas no yeran resistents a l'ataque d'ista mosca). A Vitis vinifera ye asediata por atras plagas que se combaten de formas diferents.
 
=== Rechions vitivinicolas ===
A producción vitivinicola ye restrinchita a ziertas [[latitut|latituz]] cheograficas, por un regular ye asoziata a [[iosterma]]s climaticas añals que tienen de meya temperaturas entre os 10&nbsp;° ey 20&nbsp;°C.<ref name="Ronald">{{en}} Ronald S. Jackson: "Wine Science (Principles and applications)". Elsevier Inc. California. ISBN 0-12-373646-3</ref> Por un regular o cautivo d'a uga s'ha asoziato a los puestos que tienen ziertas similituz con o [[clima mediterranio]]. Se puet cautivar igualment en [[clima subtropical|climas subtropicals]] si se poda o vinyero constantment. A begatasvegatas os microclimas afectan positibament a lo vinyero.
 
Encara que o cautivo d'o vinyer ye un cautivo d'orichen [[Mar Mediterrania|mediterranio]], mientres os sieglos [[Sieglo XVIII|XVIII]] ey [[Sieglo XIX|XIX]], ey més encara mientres o [[sieglo XX]], o suyo cautivo s'estendilló por cuantas redoladas de caracteristicas climaticas semilars a las europeyas, ye dezir, en zonas con un [[clima mediterranio]]. Asinas, en os [[Estatos Unitos]] se cautiva en o [[Estatos d'Estatos Unitos|estato]] de [[California]]; tamién en bellas redoladas de [[Chile]] y [[Archentina]] en [[Sudamerica]]; en partes de [[Surafrica]]; u en [[Australia]], estando asinas os vins d'ixes países presents en o [[comercio]] mundial de vin en as zagueras decadas.
 
=== Morfolochía ===
[[Imachen:Raisin noir à jus blanc.png|250px|thumb|Tallo transbersal d'un uga.]]
A uga contiene en o suyo interior toz os elementos nezesarios ta la elaboración d'o vin, ye por ista razón por la que entender a morfolochía d'o fruito puet aduyar a entender o resultato final d'o vin. A suya morfolochía ye como una dibisióndivisión concentrica de zonas sin de soluziónsolución de continuidat que prencipia por as pepitas que ocupan una posiziónposición interior amán d'o suyo zentro:
# '''[[Endocarpio|Primera zona]]''': En o interior as pepitas se troban rodiatas d'una muit alta concentración de [[zucre]]s (a mayor zona de concentración se troba rodiando as pepitas), en ista zona bi ha zucres y [[aceto malico]] (á vegatas iste aceto se convierte en un zucre por meyo d'a [[gluconeochenesi]]). Ista zona gosa tener unas licheras tonalidatz verdas.
# '''[[Mesocarpio|Segunda zona]]''': En a siguient zona, concentrica a l'anterior, a concentración de zucres disminuye progresibament ey aumenta la presencia d'[[aceto tartarico]]. O segundo component quimico en a uga, dimpués d'os zucres, ye a presencia d'istos dos acetos: aceto malico y aceto tartarico. Os dos acetos tienen un papel important en a elaboración d'os vins y os viticultors son os que deciden modificar a presencia de qualsiquier d'els en o producto final.
# '''[[Epicarpio|Tercera zona]]''': En ella se troban as sals minerals, prencipalment potasio. Os [[polifenol]]s como pueden estar os tanins (ubicatos prencipalment en a piel exterior), [[antozianina]]s (responsables d'a color en os vins), os aromas, etz. Os gustos caracteristicos d'a uga s'almadazenan en ista terzera zona, en o interior d'a piel.
A manera en a cuala s'escacha la uga puet afectar a las [[propiedat organoleptica|propiedatz organolepticas]] d'o mosto, por eixemplo, si se prensa poco se quitan os zucres d'o zentro d'a uga, otenindo pocos polifenols (vins blancos afruitatos), pero si se prensa másmas os tanins prencipian a salir y a coloración tinta apareixe.
 
=== Cautivo ===
[[Imachen:Vinyes artés.jpg|thumb|200px|Vinyers en [[Artés (Baches)|Artés]]]]
Os vinyers basicament desarrollan o [[ziclo d'o carbonio]] con as suyas fuellas ey a traviés d'a [[fotosintesi]] cheneran en as fruitas (uga) os zucres nezesarios ta o suyo almadazenache. A uga ye por tanto un "almadazén" de zucres que s'emplega posteriorment en a fermentación d'o vin. O cautivo d'uga se zentra en a vichilancia permanent d'iste prozeso d'"almadazenamiento" progresibo de zucre en os fruitos. Cualsiquier problema que perchudique u crebe o equilibrio, a poda fa que o zucre se concentre en un numero chicot de fruitos, en una tierra moderadament umeda as radizes se dedican a afondar con l'obchectivo de poder asorber os minerals nezesarios (prencipalment potasio). O balance entre o contenito de zucres y acetos tien un papel important en a calidat d'o resultato final d'o vin.
 
Por un regular contra másmas ye esposato lo vinyero a lo sol másmas gran ye a concentración de zucres en a uga, ey d'atra man poca esposiziónesposición da una cantidat minima de zucres (ey por tanto una chicota cantidat d'alcohol). Ista concentración de zucre en a uga gosa estar reglamentata en os diferents países ey se gosa mesurar con un refractometro portatil (bi'n ha prou con chicotas cantidatz de mosto ta determinar a concentración de zucre en [[grau Brix|graus Brix]]). Ye por ista razón, con l'obchectivo de maximizar a cantidat de luz rezibita, por la que os vinyers s'adaptan con formas de pergola con l'obchecto de que repleguen a mayor cantidat de sol posible.
 
Mientres a maduración d'a uga en o vinyero bi ha un cambeyo dito en [[ampelolochía]] con una parola francesa: ''[[véraison]]''. Bi ha un inte a on que a uga cambeya o suyo metabolismo ey prencipia a almadazenar zucres a una velocitat muito másmas gran, a lo mesmo tiempo ba disminuindo a concentración d'acetos aintro d'a uga. L'inte d'o ''véraison'' s'entiende como lo prencipio d'una cuenta entazaga ta la determinación de l'inte d'a bendema. Bi ha atros factors que determinan iste instante como puet estar a transizióntransición de color d'as pepitas d'o interior d'a uga, que gosan pasar de berdas a marrons, u a maduración d'os polifenols. D'antis másmas os viticultors esperimentatos mastecaban una uga cada día a partir de l'inte d'o ''véraison'' ey con os gustos ey aromas que detectaban determinaban o prencipio d'a bendema. Güe en día se realiza con aparatos de mesura como refractometros, ecetra.
 
== Tipos de vins ==
Linia 58:
[[Imachen:Rose wine .jpg|thumb|80px|Vin rosato]]
[[Imachen:White Wine Glas.jpg|thumb|80px|Vin blanco]]
* Vin corrient, u [[vin de mesa]], ye o elaborato seguntes a definizióndefinición anterior, sin que interviengan sustancias u practicas emplegatas ta os "vins espezials", sin parar cuenta en a suya graduación, siempre que sía natural.
** [[Vin tinto]], ye o elaborato mayoritariament a partir d'uga negra, como a color ye en a piel, por un regular a fermentación s'ha de realizar con o mosto sin de colar (con as piels), ey nomás una begatavegata rematata la fermentación (bels 20 días) se cola. O vin negro se puet abiellir, ey en función d'o tiempo que pase en barricas ey en botellas, se gosa clasificar en:
*** [[Vin chóven]], menos de seis meses en barrica.
*** Crianza, a lo menos seis meses en barrica ey atros seis en botella.
*** Reserva, a lo menos un año en barrica ey dos en botella.
*** Gran Reserva, másmas d'un año en barrica ey másmas de dos en botella.
** [[Vin blanco]]. Se puet elaborar con uga blanca u negra, en iste segundo caso deseparando lo mosto d'a piel ascape, ta que no li de color. Por un regular a fermentación se realiza con mosto colato (deseparato de piels, pepitas, etz.), ey encara que no ye frecuent abiellir-lo, bi ha vins blancos con crianza.
** [[Vin rosato]]. Son vins elaboratos con uga negra en que se premite bella [[maceración]] d'a uga antis de prensar o mosto, d'ista traza o mosto prene una mica de color. Dimpués se fermenta o mosto colato.
 
* [[Chacolí]] ye o vin obtenito d'a fermentación alcoholica d'o suco d'a uga, que por causas meteorolochicas no maduran normalment.
 
* [[Vin cheneroso]], xuto u dulze ye aquel que poseye mayor graduación alcoholica que o corrient, abiellito ey elaborato con metodos particulars. Amás se gosa abiellir por o sistema de [[solera]] en que as cullitas de diferents añatas se ban mezclando gradualment.
 
* [[Esbrumoso|Vin esbrumoso]] u d'agulla, ye o que contiene anidrido carbonico orichinato por una segunda fermentación alcoholica en un embase zarrato.
Linia 75:
* [[Vin gasificato]] ye aquel a que se li ha añadito anidrido carbonico dimpués d'aber rematato a suya elaboración.
 
* [[Vin quinato]] u medizinal son aquels que han rezibito l'adiziónadición de quina u una atra sustancia medizinal autorizata por a lechislación.
 
* ''[[Vermouth]]'' és a bebita en a elaboración d'a cuala dentra a fer parti o vin, con adiziónadición de zucre u mosto d'uga concentrato y estractos u aromas otenitos de plantas aromaticas.
 
* [[Vin de misa]] ye o vin emplegato en ista zeremonia relichiosa, ey tamién se diz d'o vin cheneroso.
 
== Atros derivatos d'a uga ==
Linia 100:
=== Prensato / escachato ===
[[Imachen:Pressoir epi.jpg|thumb|250px|Prensa d'o sieglo XVI]]
D'antis másmas se feba o prensato d'as ugas dreitament dimpués d'a bendema con l'obchecto d'otener o [[mosto]] ([[suco]] d'a ''vitis vinífera''). Yera abitual veyer presonas escalzas chafando a replega d'ugas en rezipients foratatos por o fundo, d'ista traza s'oteneba o primer mosto. Ya [[Catón o Viello|Catón]] en o suyo manual ''De Agri Cultura'' rezenta en detalle a operación de prensato. Iste metodo yera adecuato ta producción en chicota escala, dimpués vinioron as [[prensa]]s en forma de torniello que premitiban controlar a presión. En l'actualidat s'emplegan [[prensa neumatica|prensas neumaticas]] ermeticament zarratas en as que a delicadeza d'o prensato premite una menor estracción de sustancias indeseyatas ey o maximo rispeto por as cualidatz intrinsecas d'a uga. Se gosa pasar por un prozeso prebio de limpieza quitando a vechetación ey os ''raspons'' ([[tallo]]s d'as [[carraza]]s). Ista operación se fa en tambors metalicos foratatos que chiran a gran belozidat, as ugas salen enteras por os foratos d'o tambor. Ye de gran importancia que a mayor parti de ellas salgan ''intactas'' ta que no metan en contacto con l'atmosfera o suyo suco interior.
 
O prozeso d'escachato gosa estar o másmas emplegato en os [[vin blanco|vins blancos]]. Mientres que o prensato ye másmas abitual en os [[vin tinto|vins tintos]]. En o escachato no se reduce a puré a uga lo que premite a estracción d'os chucos d'o mesocarpio ey d'o endocarpio d'a uga. En bells vins se emplegan mostos concentratos d'uga, como puet estar o [[vin marsala|marsala]], a [[mistela]], [[Denominación d'Orichen Malaga e Sierras de Malaga|vin de Malaga]], etz.
 
=== Fermentación ===
[[Imachen:Red wine cap.jpg|thumb|250px|Fermentación d'o vin]]
A fermentación se fa por efecto d'as [[lebadura]]s. Bi ha muitas espezies de lebaduras, las d'o vin pertenexen a dibersos cheners ey espezies, prencipalment ''[[Saccharomyces ellipsoideus]]'', ''[[Kloeckera apiculata]]'' y ''[[Hanseniaspora uvarum]]''.
Totas ellas transforman o [[zucre]] d'o mosto en [[alcohol]] ey [[CO2|CO<sub>2]]
 
En a fermentación d'os vins negros, as restas solidas tienden a puyar a la superfizie impedindo a correcta ventilación. Por ixo ye necesario zarrar de bella traza ixa capa.
Linia 115:
 
[[Imachen:Wine barrels.jpg|thumb|250px|left|Barricas de vin]]
A verdat ye que una vegata que ye rematata la [[fermentación alcoholica]] se puet producir una segunda transformación dita [[fermentación malolactica]], produeita por bacterias que transforman l'aceto malico en aceto lactico (rebaixando lo pH), de traza que aumentan os [[polifenol]]s y o [[glizerol]]. Manimenos cal dezir que o vin pierde acetor, ey gana en suabidat ey aroma.
 
Adizionalment se puet abiellir o vin, mientres bel tiempo en barricas de fusta, a ormino de caxico ey de 225 litros. O intercambeyo d'aromas entre o vin ey a fusta li dan a iste unas caracteristicas másmas complexas. Os periodos de crianza en barrica pueden tardar dende os tres meses a bel par d'años, ey rarament másmas tiempo, a lo menos en o caso d'os vins negros.
 
A crianza por solera, tipica d'os vins de [[Xerez de la Frontera|Xerez]], de [[Montilla]] y de [[Moriles]], ye diferent. En ella se meten una serie de barricas por pisos. Cada año se trescola una parti d'o vin de cada solera a la inferior, a la begatavegata que que s'estraye una atra parti ta o consumo ey que se replena la diferencia con vin nuevo. D'ista traza en cada piso d'a solera o vin será "más viello" encara que no cal parlar d'edat d'o bin. De feito, una d'as bentachas d'iste metodo ye a omocheneidat que se consigue. Una atra caracteristica d'iste tipo de vignificación ye que en ella se promuebe a formación d'a ''flor'', que en atros vins darba lugar a vins rancios u picatos pero que en istos vins fa parti d'a suya presonalitat.
 
Dimpués d'a crianza en barricas o vin s'embotella y a evolución d'o vin contina en a botella.
Linia 130:
* <span style="color:#dea2a0">██</span> - Dende 7 dica 15 litros.
* <span style="color:#ae6f6d">██</span> - Dende 15 dica 30 litros.
* <span style="color:#5f0400">██ </span> - Másmas de 30 litros.]]
No bi ha una norma absoluta ta clasificar os diferents tipos de vins que existen. Una forma practicata por institucions como ''Le Cordon Bleu'', rispeta la denominación emplegata en o Viello Mundo (Europa ey Asia Menor, quan se parla de vins), que lista os vins seguntes a rechión d'orichen. A razón ta emplegar iste sistema ye que o clima ey oras de sol con que a uga ha crexito, tien a mayor contrebuzióncontrebución a lo caracter d'a bebita. Iste sistema ha gosato tener lechislacions a ran nacional en dibersos países, a on que o termin "denominación d'orichen" (D.O. en Espanya, A.O.C. en Francia, DOCG en Italia, QmP en Alemanya, D.O.C. en Portugal) ye obligatorio ta comercializar os vins. Baixo lo sistema D.O., os tipo d'uga emplegatos en un vin pasan a tener menos importancia.
 
En o Nuevo Mundo se da preferencia a denominar os vins seguntes o tipo d'uga que s'aiga emplegato. En o contexto vinicola, ''"Nuevo Mundo"'' significa tot lo que no ye "Viello Mundo", ye dezir, amás d'America, son enclusas Australia, [[Nueva Zelanda]] y Sudafrica.
 
A diferencia entre os dos tipos de clasificacions radica en que o Nuevo Mundo, en estar menos restrinchito que a tradizióntradición vinicola Europeya, ha preferito comercializar os suyos vins como barietals. Un vin barietal ye aquel elaborato con un solo tipo d'uga, u ye una mezcla a on bi ha un tipo d'uga que predomina sobre os atros (de 75 a 90%, pende d'o país).
 
=== O vin en Aragón ===
[[Imachen:Vinos de Aragón, Somontano y Bajo Aragón.jpg|150px|thumb|Vins d'o Baixo Aragón (B.T.) y o Semontano (D.O.)]]
[[Imachen:Vinos DO de Aragón.svg|thumb|150px|As Denominacions d'Orichen d'Aragón]]
[[Aragón]] ye dende antigo tierra de vins como contrimuestran os [[vinyer]]s distribuitos por tota la cheografía d'o país ey másmas que másmas en os [[semontano]]s, o [[Campo de Carinyena]], as balval d'o [[río Xalón]] ey o [[río Xiloca]] ey o [[Baixo Aragón]]. Bi ha zonas que antigament estioron vinateras ([[Baixo Martín]], [[Sobrarbe]]) ey que dixoron d'estar-ne por diferents razons. En o caso d'o Baixo Martín a causa prencipal estió a plaga de ''Filoxera''. En a [[Edat Meya]] os chodigos aragoneses teneban [[vinyero|vinyers]] en propiedat ey feban o suyo propio vin o vin ''[[vin chudiego|chudiego]]'', que eba de cumplir bels prezeptos entre os cuals que en a suya elaboración no participase dengún [[chentil]].
 
Actualment en Aragón bi ha cuatre Denominacions d'Orichen (D.O.):
 
* ''Denominación d'Orichen Calatayú'': Másmas de 5.600 etarias de vinyers que se troban situatos en 46 municipios entre as bals d'o Xalón ey o Xiloca. Tien Denominación d'Orichen dende l'año [[1989]] con seu en a [[ciudatz d'Aragón|ciudat]] de [[Calatayú]]. As variedatz d'uga que s'emplegan son garnacha tinta, viura, tempranillo, mazuela, monastrell, garnacha blanca, [[malvasía]], moscatel blanco, [[macabeu (uga)|macabeu]], Cabernet Sauvignon, syrah, merlot ey chardonnay. A [[bendema]] ye másmas tardana que en a resta d'Aragón por lo que s'otiene un bin con másmas equilibrio entre acetor y alcohol.
* ''Denominación d'Orichen Campo de Borcha'': Se creyó en l'año [[1980]] ey tien a seu d'o consello regulador en [[Ainzón]]. En total son 6.336 hectarias distribuitas en 15 municipios en o Semontano Iberico, entre as sierras d'o [[Moncayo]] ey a [[Ribera Alta de l'Ebro|Ribera de l'Ebro]]. A temperatura meyana ye de 13.9&nbsp;°C, con pocas prezipitacions y muito [[cierzo]]. As variedatz d'uga son garnacha tinta, tempranillo, mazuela, Cabernet Sauvignon, macabeu y moscatel.
* ''Denominación d'Orichen Carinyena'': A primera d'as denominacions d'orichen en Aragón, dende l'año [[1960]], encara que ya apareixeba en o estatuto d'o vin de [[1932]] ey ya se feban vins en ista comarca dende tiempos d'os [[Imperio Román|romans]]. Ye formata por 14 municipios en o Campo de Carinyena, entre a [[río Uerba|Uerba]] ey o Xalón: [[Aguarón]], [[Aladrén]], [[Alfamén]], [[Almonecir de la Sierra]], [[Alpartir]], [[Cosuenda]], [[Lecinacorba]], [[Longars (Campo de Carinyena)|Longars]], [[Mezalocha]], [[Muel]], [[Paniza]], [[Tosos]], [[Villanueva de la Uerva]] y [[Carinyena]], seu d'o Consello Regulador. En total 17.000 etarias de cautivo. As variedatz que se premiten son garnacha tinta, mazuela, tempranillo, monastrell, Juan Ibáñez, Cabernet Sauvignon, macabeu, garnacha blanca, parellada ey moscatel román.
* ''Denominación d'Orichen Semontano'': Con seu en a ziudat de Balbastro, a denominación d'Orichen esiste en o Semontano dende l'año [[1984]]. O 90% d'a producción se dibide entre as tres bodegas másmas importants, anque cada begatavegata bi'n ha másmas. As variedatz d'ugas con que se fan istos vins son moristel, tempranillo, garnacha, parraleta, Cabernet Sauvignon, pinot noir, [[macabeu (uga)|macabeu]], alcañón, [[garnacha]] blanca, chardonay y gewürztraminer. Os vinyers gosan estar situatos en o fundo d'as bals, a on bi ha un microclima con unas temperaturas añals de 14.7&nbsp;°C una mica mayors que en as atras D.O. d'Aragón.
 
A másmas bi ha seis zonas de Vin d'a Tierra (B.T.):
 
* ''Vins d'a Tierra Ribera d'o Galligo-Zinco Billas'': Formata por localidayz d'o tramo meyo d'o Galligo, entre a [[Plana de Uesca]] ([[Almudebar]], [[Ayerbe]], [[Lobarre]],...), as [[Zinco Billas]] ([[Exeya d'os Caballers]], Leziñena, [[San Mateu de Galligo]], [[Sierra de Luna]],...) ey a comarca de Zaragoza ([[Villanueva de Galligo]], [[Zuera]],...). Entre as variedatz d'uga trobamos [[macabeu (uga)|macabeu]], garnacha, moristel, tempranillo, garnacha blanca, cabernet, mazuela y syrah.
[[Imachen:Museo del Vino del Campo de Borja (Monasterio de Veruela).jpg|thumb|left|250px|O vin ye motor de comarcas como lo [[Campo de Borcha]]]]
* ''Vins d'a Tierra Baixo Aragón'': S'estendilla por as comarcas d'o [[Baixo Aragón (comarca)|Baixo Aragón]], [[Matarranya]] y [[Mayestrato]] amás d'atras localidatz zaragozanas como [[Caspe]], [[Mequinenza]], [[Favara (Zaragoza)|Favara]] y [[Maella]]. A seu ye BalVal de Robres y as variedatz d'ugas que se cautivan son macabeu, garnacha tinta ey blanca, mazuela, tempranillo, cabernet ey syrah.
* ''Vins d'a Tierra Bal d'a Zinca'': A zona vinicola la forman municipios d'a balval d'a ZincaCinca como [[Albalat d'a Zinca]], [[Altorricón]], [[Belber d'a Zinca]], [[Binéfar]], [[Fraga (Uesca)|Fraga]], [[Monzón]], [[Tamarit de Litera]], [[Bencillón]] u [[Zaidín]]. As prencipals variedatz d'ugas son macabeu, chardonnay, garnacha, tempranillo, cabernet ey merlot, pero tamién bi ha moscatel d'Alexandría, moristel, mazuela, parraleta, graciano ey pinot noir. A seu se troba en a ziudat de Zaragoza.
* ''Vins d'a Tierra Val de Xalón'': En l'año 1980 yeran 15000 as hectarias cautivatas en a zona ey en 2000 yeran nomás 3000 etarias, manimenos son fendo-se prochectos ta promozionar o vin d'a balval d'o Xalón. As localidatz que encluyen son trestallatas en as comarcas de [[Ribera Baixa de l'Ebro]] ([[Figueruelas]],...), [[Val de Xalón]] ([[L'Almunia de Donya Godina|L'Almunia]], [[Ricla]], [[Calatorau]], [[Epila]], [[Morata de Xalón]], [[Urreya de Xalón]],...), [[Aranda]] ([[Illueca]], [[Aranda de Moncayo]], [[Exarc de Moncayo|Exarc]]) y [[Comunidat de Calatayú]] ([[Sabinyán]],...). Se cautivan variedatz d'a tierra ([[macabeu (uga)|macabeu]], [[garnacha]], [[tempranillo]], mazuela...) y universals (syrah, chardonnay, cabernet, Merlot...). A seu ye en Epila.
* ''Vins d'a Tierra Val d'o Xiloca'': Con seu en Daroca, encluye lugars como [[Baguena]], [[Burbaguena]], [[Calamocha]], [[Langa]], [[Mainar]] u [[Villanueva de Xiloca]]. Nomás se cautivan ugas macabeu, garnacha, Juan Ibáñez, tempranillo, [[robal]] y [[monastrell]].
* ''Vins d'a Tierra Campo de Belchit'': Incluye as localidatz d'a comarca de [[Campo de Belchit]] y entre atras bellas localidatz teruelanas como [[Arcaine]], [[Blesa]], [[Uesa]], [[Muniesa]] u [[Oliet]]. A [[seu social|seu]] se troba en [[Lecera]]. As variedatz d'uga son [[macabeu (uga)|macabeu]], garnacha blanca y tinta, tempranillo, cabernet, merlot, chardonnay, mazuela y syrah.
Linia 163:
O vin en [[Catalunya]] tien una tradición prou antiga, estando una rechión vinicola historica. O sector ye regulato por o ''[[Institut Català de la Vinya i el Vi]]''<ref>{{ca}} [http://www.incavi.cat Web oficial de l'INCAVI]</ref>. O [[vin d'o Rosellón]] tamién se diz tradicionalment ''vin catalán''.
 
O subsector d'o vin ey deribatos ocupa o cuarto puesto dentro d'o sector agroalimentario catalán<ref>{{ca}} [http://www.gencat.net/darp/c/dades/macros/doc/mac9504.pdf Macromagnituds agràries. Catalunya 1995-2004], Generalitat de Catalunya</ref> , ey representa o 25% d'a producción d'Espanya<ref>{{es}} [http://www.mapa.es/alimentacion/pags/denominacion/documentos/vinos04_05.pdf Datos de las vcprd, campanya 2004/2005], Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación</ref>. A producción anyal ye de més de 380 millons de botellas, y dos terceras partes se'n destinan a la exportación. D'alto u baixo a mitat d'a producción ye vin y l'atra metat ''[[cava]]'' u ''[[champán]]''.
 
=== O vin en o País Valencián ===