Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»

Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 14:
l''''Aragonés d'a [[valle de Vio]]''' u '''de ''Vallivió''''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''estándar'' '''val de Vio''') yá definidto per a variedat local de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] que se parla en as [[valle de Vio|valles de Vio]] y [[Valle de Fanlo|Fanlo]], en l'aria centro-septentrional d'a ''comarca'' de [[Sobrarbe]], de camís d'entre ras [[valle d'a Cinca|balles d'a Cinca]] y [[Valle de Broto|l'Ara]]. Yá una d'as primeras variedatz aragonesas que se descrebión, en l'anyo [[1899]], por manos d'o [[filolochía|filologo]] [[francia|francés]] [[Jean-Joseph Saroïhandy]] que se pasó bués tiampos tomando ras carateristicas d'iste [[parla (lingüistica)|parla]]r que, alavez, yeba bián vivo enna valle. Atualment se troba en un lamentable estato de conservación, e yà una d'as variedatz clasicas (ixo yà, d'as primeras que se descrebión) con de menos vitalidat, parlando-la nomás que ras presonas de más gran edat.
 
Saroïhandy fayó tamián, en o mesmo corso d'ixe anyo e d'o [[1900]], es suyos famosos estudios sobre o complexo dialectal d'as [[Valles de Bielsa|valles altas d'a Cinca]] e d'[[Val de Chistau|o Cinqueta]], que le pareixión bián diferendas, e que son a semiant d'o que oi yá devenito n'es parlars [[aragonés belsetán|belsetán]] e [[aragonés chistabín|chistabín]] dera luenga aragonesa. D'os estudios de Saroïhandy en Vio mos son quedatos, amás d'os interesants caracters descritos, belas locuciós e esprisiós interesantismas como fragmentos de [[pastorada]]s u canzionscancions de mullers bián representativas d'a cultura sobrarbenca d'aquels tiampos. Posteriorment, autors atuals como [[Chabier Tomás]] e [[Chusé Raul Usón]] en han organizato e recopilato nuavas manifestaciós que demuestran l'estato de degradación que ha sofrito a [[parla (lingüistica)|parla]] local d'istas valles en pasar es 100 anyos.
 
==Caracteristicas==
[[Imachen:127.Vió, ilesia.JPG|thumb|right|250px|O chicot e nisolato d'as localidatz d'istas ballesvalles permetió que Soraïhandy encara se-i trobás a ''faula'' bián viva. Enna imachen, a ilesia [[Vio]] (villeta d'a [[valle de Vio]]).]]
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay enno [[Sobrarbe]], e fa manifiastas belas carateristicas que tamián son definidoras de parlars bián descritos como o [[Bergotés]] u o [[Biellosobrarbés]], o altros que no en tienen tan buena representación como l'[[aragonés de Tella]] e de [[BalleValle de Puértolas|Puértolas]] (especialment emparentato con o zaguero):
 
*Sistema d'articlos definitos "'''O''', '''a''', '''os''', '''as'''", con presentación esporadica d'o masculino plural "'''es'''", anque menos frecuant que enna vecina [[ballevalle de Puértolas]], á'n que ye dominante. Totas as formas s'han puesto sentir con '''r-''' (ro, ra, ros, ras) quan que se troban enna zaga d'una parola que remate con bocalvocal, como ye regular de [[Puértolas]] ta [[Abizanda]], pero que s'apresenda quan ba dezaga d'una preposiziónpreposición, en siya present u elidida.
**''En brincó d'allá ta ro canto 'ra caseta''.
**''l'Asa 'ro capazo''.
 
*ConcordanziaConcordancia de chenero e numero d'os partizipiosparticipios con o sucheto dera frase, traza común con l'[[idioma occitán|occitano]] e tamián con o [[idioma catalán|catalán]] antiguo, enantes bián común como en tot o [[Sobrarbe]], agora cuasi una reliquia:
**''No as he bistas''
**''As bacas, ta ro prato que as son portiadas''
Linia 30:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[valle de Vio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
 
*Desaparición quasi de tot d'os [[adchectivo demostrativo en l'aragonés|demostrativo]]s sobrarbencos que decumentó Saroïhandy: si enantes feban "''aquels zagals''" en as dos ballesvalles agora se sient "''aquellos zagals''", menos de [[Nerín]], á'n que se conserba ra forma antigua. Mesmo ha pasato con o pronombre personal "'''els'''" que decumentó Saroïhandy, que s'ha suplantato totalment per o castellanismo "''ellos''" con atras [[castellanización|castellanizaciós]] importants (Fig. 1). Desapareixión tamián as formas "nusa'''l'''tros" e "busa'''l'''tros" d'entre ros primers estudios de Saroïhandy e quan que en tornó 30 anyos dimpués, que yeban ya "''nusatros''" e "''busatros''". En l'actualidat, Tomás e Usón en trobón nomás que formas ya hibridas con o castellano: "''nusotros''", "''busotros''". "A'''l'''tro" e "a'''l'''tros" seguntes els son ocasional oi día.
 
*DesapariziónDesaparición d'a preposizión[[preposicions en l'aragonés|preposición]] "'''dica'''", que Saroïhandy eba decumentato en tot o [[Sobrarbe]], de l'Aínsa t'alto. Atras preposizióspreposiciós que ya no se troban son "'''per'''" e ras suyas derivaciós: "'''perque'''", etz. que agora se dizen "''por'', "''porque''", per a presión d'o [[idioma castellán|castellano]].
 
*SoztituziónSoztitución sistematica d'o comparativo "'''més'''" e d'as suyas composizióscomposiciós ("'''demés'''", "'''només'''"), que yeba bián regulars d'os tiampos de Saroïhandy en tot o [[Sobrarbe]], per as formas castallnizadas: "''más''", "''demás''", etz.
**''Posa-me-ne una miqueta '''més''', mozet.''
 
*Uso d'a locuziónlocución "'''á menut'''" (per cuentas d' ''á sobén'', que yà prenzipalprencipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] e [[sieglo XX|XX]] yeba tamián común d'as [[bergotés|ballesvalles de Broto]] e [[belsetán|Bielsa]]. A forma "'''á ormino'''", lur penetración en [[Sobrarbe]] Soraïhandy nomás que a trobó enna [[Ribera de Fiscal]] e ra ballevalle de Broto no se-be ha decumentato nunca.
 
*Uso d'una forma de numerals indefinitos, enantes cheneral en tot o Sobrarbe, que s'amonta con l'indefinito '''bel''' achuntato con l'artiglo indeterminato '''un(o)''':
Linia 56:
**''Yá prou grande''.
 
*Uso d'os adverbios '''antes''' u '''enantes''' con usos finament diferents: ''antes'' (per o regular, prezedito d'a preposiziónpreposición "''de''") en as frases con balor relativo, mientres que ''enantes'' porta ro balor absoluto:
**''O puant o rematón '''d'antes''' que no ra carretera''.
**'''''Enantes''' no caleban tantos diners ta vivir''.
Linia 65:
**''Si nunca cadises ta l'augua''
 
*EsistanziaExistancia de formas de pronombres/adverbios cuantitatibos que pierden a ''-o'' final etimolochica, conzidindoconcidindo con o [[Idioma catalán|catalán]], o [[Idioma francés|francés]], l'[[Idioma occitán|occitán]] etz... pero fendo una gran diferenziadiferencia con o [[Idioma espanyol|castellano]] e sisquiera o que s'ha puesto decumentar en a resta de parlaches [[Idioma aragonés|aragoneses]]: ''Cuán'', que bi coesiste con ''cuanto'', ''tan'' que bi coesiste con ''tanto'', etz. Ixas formas no recheneran a ''o'' ni quan fan o plural:
**''-'''Cuán''' tos ne queda?'' ''-Lo menos dos u tres cuartals.'' ''-¿'''Tan'''? marcharez bian probistos!''
**'''''Cuáns''' iban, de soldatos?''
Linia 106:
**''Mos n''''hemos''' d'ir ta treballar''
 
==Complementos berbalsverbals==
[[Imachen:133.Vió, Balcón.JPG|thumb|right|210px|O balcón d'una casa abandonada, de [[Vio]].]]
*Formas pronominals d'o [[complemento directo]] determinato siampre sin de consonant quan que son itas per debant d'o berboverbo, que ye bián pardicular en [[Sobrarbe]]: "'''o''', '''a''', '''os''', '''as'''", que rompe con as formas masculinas singular e plural de Puértolas, ''el'', ''e(l)s'':
**'''''Os''' fan bián bonicos''.
**''No '''as''' te quiero dar''.
*As mesmas formas pronominals, quan que ban enna zaga d'o berboverbo, montan a seguanziaseguancia clasica de l'aragonés: OD+OI+RVb, que comparden os dialectos més occidentals, como ro [[Aragonés cheso|cheso]]:
**''Méte-'''lo'''-'''te''' enna capeza''.
*Ixe orden clasico aragonés d'os pronombres yeba bián representato enantes, agora yá desconoixito ta os més chobens, anque ras cheneracions adultas encara os reconoixen, se fa bián present a [[castellanización]] enno cambio d'orden pronominal:
**''Ya '''o me''' diziorondicioron'' ([[Jean-Joseph Saroïhandy|Saroïhandy]])</br>''Ya '''me lo''' dizióndición'' (actualidat).
 
===INDE===
Linia 127:
**''Bién-te-'''ne''' ta ra casa''.
 
*Uso como partgla entrodutoria d'una frase de parditibo, á'n que tamián bi s'ha d'articular a preposiziónpreposición "''de''" como introdutora de l'elemento contable:
**''¡'''En''' fayó tanto '''de''' mal!''.
**'''''En''' tianen muchisma '''de''' pasión''.
 
*Como pronominalización d'os complementos preposizionalspreposicionals:
**''No '''n''''he bisto como aquello ni '''en''' beréveré''.
 
===IBI===
[[Imachen:96.Congosto d'as Cambras - Cambras y esplugas.JPG|thumb|right|220px|O [[congosto d'as Cambras]], que ziarraciarra ra ballevalle de Fanlo de l'exterior, no tenió garra infraestrutura biaria dic'a decada de 1940. Iste yá una d'as razós de l'aislamiento d'istas ballesvalles.]]
*Os derivatos d'o locativo latino ''IBI'' adotan en este parlar as formas "'''i (hi)'''", "'''ibi'''" e "'''be'''", no esistindo-be ra forma "''ie''" que s'ha decumentato en as ballesvalles més orientals d'o Sobrarbe.
**''No se '''i''' pued ir'' = ''No pued ir-se-'''be'''''.
 
Iste emplego locatibo yá con de diferanziadiferancia o més frecuant. A forma anteriorment dita con ''en/ne'' s'emplega només que ta espezificarespecificar a prozendenziaprocendencia d'un mobimianto. Atros eixemplos, á'n que Saroïhandy i trobó ra forma relicta ''ibi'' (mesma que en latín) pero que oi no se conserban si que en a ballevalle de Puértolas e de forma muit esporadica:
*''Baixa-te-'''be'''''.
*''Yo no '''ib''''iré''.
Linia 145:
*''-Bés-te-'''be'''''</br>''-¡Bés-'''be''' tú''!
 
Asinas pues, s'obserba que ra forma "'''be'''" siampre ba enna zaga d'o berboverbo, e equivale ta l'ueste d'a Cinca ra mesma cosa que ta l'este se fa "'''ie'''". As formas "'''ibi'''" e "'''i'''" apareixen siampre a debant d'o berboverbo, e una u l'altra pende si o dito prenzipiaprencipia per bocalvocal u no, e de si ra parabra anterior tamián en tiane garra ta rematar u no:
*''Nomás n''''ibi''' eba uno''.
 
*Saroïhandy tamián eba decumentato ampliament l'aplicación d'ista particla en chunto con o berboverbo "''bier''", sin de que bi fés garra aportación semantica. Formas como "''No '''i''' beigo gota''", "''¿Que no '''i''' beis que no?''" e altras, tan aragonesas, as cualas yeban abituals en [[1900]], oi han desapareixito de tot e se construyen sin de locativo. O fenomeno mesmo d'abandonamiento que diz [[Brian Mott]] que está pasando en a [[bal de Chistau|ballevalle de Chistau]] en istes anyos zagueros.
 
==="''Régimen''" preposicional===
 
*DiferenziaDiferencia con o castellano de bels berbosverbos en l'emplego d'os suyos complementos de ''régimen'' preposizionalpreposicional, que se fan más familiars d'altras romanzesromances perinencas, e sobretot d'o [[gascón]].
**''Me pensabe '''de''' fer-me una [[borda]] nuaba''. (<small>cast:</small> "''Pensaba en''")
**''No ya '''de''' mal beber''.
Linia 159:
==Pardicularidatz foneticas==
[[Imachen:Moriello de Sampietro 1.JPG|thumb|right|230px|[[Moriello de Sampietro|Murillo de Sampiatro]], espoblato enna [[valle de Vio]].]]
*Como yá regular en [[Idioma aragonés|aragonés]], i hai bocalsvocals inizialsinicials etimolochicas que se piarden en prenunziarprenunciar, espezialmentespecialment quan que ra parabra yá puasta detrás d'otra que tienga una bocalvocal: ''No m'has quiesto ascuchar'' [nomaskjést'''os'''kutʃár], ''Ya m'han dato estudio'' [jamandát'''os'''túdjo]. Diz que queda de tot tapada per o sonito de l'anterior.
 
*Prenunciación d'a "-r" enna coda d'os enfinitivos, como ro [[Bergotés]], e fendo una diferenziadiferencia asinas con o parlar de [[chistabín|Chistau]], [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]], [[fobano|A Fueba]] e ra parde alta d'a Cinca.
 
*BocalizaciónVocalización predominante d'a "i" d'antes no ra "X" enno grupo fonetico "ix", como ya tepico d'a cuenca d'a Cinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de [[ballevalle de Broto|Broto]] ta Boltanya: ''Deixar'' [d(e)iʃar], ''baixar'' [baiʃar], etz.
 
*Deformación d'os diftongos aragoneses en ''-ue-'' e ''-ie-'', derivatos d'as bocalsvocals ''E'' e ''O'' largas latinas, ta formas como '''-ua-''' e '''-ia-''' (que no son As de bertaderasvertaderas, si que bocalsvocals transizionalstransicionals que os parladors identifican como E). Ista tendenziatendencia que pareixe que estió cheneral en os primeros sieglos d'evolución de l'[[Idioma aragonés|aragonés]], fendo-se cheneral d'o [[Condato d'Aragón|Biello Aragón]] t'a [[Ribagorza]] enna Edat Meya, nomás que a decumentó [[Jean-Joseph Saroïhandy]], en prenzipiarprencipiar o [[sieglo XX|siaglo XX]], en as ballesvalles de Broto, Vio, [[BalleValle d'a Solana|Solana]] e [[bal de Puértolas|Puértolas]]. Deras ditas, nomás que [[valle de Vio|Vio]] e Puértolas a conserban oi, pos o [[bergotés|parlar de Broto]] as ha perditas, e a Solana quedó espoblada en os anyos 60.
**''F'''ia'''sta'' [fiɶsta], ''[[güella|g'''ua'''lla]]'' [ɣwáʎa], ''d'''ia'''nt'' [diɶn], ''cal'''ia'''nt'' [kaliɶn], ''g'''ua'''mbra'' [(ɣ)wámbra], etz.
**En contraposizióncontraposición d'o [[belsetán]] e [[chistabín]] ''f'''ie'''sta'' [fiésta], ''g'''üe'''lla'' [ɣwéʎa], ''d'''ie'''nt'' [dién], ''cal'''ie'''nt'' [kalién] e ''g'''üe'''mbra'' [(ɣ)wémbra].
 
*Como fa o [[bergotés]] e se fa tamián en Puértolas e ra ballevalle d'a Cinca, baile d'as consonants xordas interbocalicasintervocalicas (e tamián post-consonanticas dezaga d'"''R''", "''L''" u "''N''") que se sonorizan:
**''Ar'''d'''i'''g'''a'', ''ixor'''d'''i'''g'''a'', ''[[craba|cra'''b'''a]]'', etzecetra. pero ''na'''p'''o'', ''sa'''p'''udo'' e atras.
**''Al'''d'''o'' (ocasional siempre como adchetivo, pero nunca no como adverbio. Tampoco no ''alta'' u os plurals), ''[[Fraixenco|fraixen'''g'''o]]'', ''barran'''g'''o'', u una que yà bián carateristica sólo que d'o parlar actual d'ista ballevalle: ''cam'''b'''o''.
[[Imachen:123.Buisán, embista cheneral.JPG|thumb|right|300px|[[Buisán]], perdito e cuasiquasi espoblato enna [[ballevalle de Fanlo]], yá un buan eixemplo de per qué yá en tan mala situación l'aragonés.]]
Anque en hai que s'han aganato per a presenziapresencia d'o castellano: ''to'''d'''a'' e ''to'''d'''as'', t'as parabras que enos arredols de 1900 yeban '''tota''' e '''totas'''.
 
*No obstante, anque esisteexiste ixa tendenziatendencia, Saroïhandy decumentó l'uso d'os partizipios[[participio en l'aragonés|participio]]s masculinos clasicos de l'aragonés bián conserbatosconservatos, con a terminación en '''-ato''', '''-atos'''.
 
*Una traza biàn carateristica de Vio e Puértolas ye ra perduga d'a "N" d'a terminación d'as parolas que en tianen en o singular quan fan o plural:
Linia 182:
Ixe caracter nomás que o describen Tomás e Usón enno suaso de [[Linars de Broto|Linars]] de tod'o que yeba nantes l'aria patrimonial d'o bergotés. Yá rebelador que o fenomeno igual pase tamián en os parlars perinencos d'o [[gascón]].
 
*Como enos parlars deras ballesvalles de Puértolas e Tella, declinación de belas bocalsvocals que en prenunziarprenunciar-se se tornan ambiguas, como ra "O" en posiciós finals de bels plurals masculinos quan que se troban en posiziónposición post-tonica: Os gatos [osɣátøs], maderos [madéɾøs], altros [álɖrøs, áutrøs], etz. Ixes sonitos bocalicosvocalicos, que no son compartitos con o castellano, fan que aya begadasvegadas que resulten confusos ta's presonas castellanofonas, que a menut s'han conoixito que bi entianden una "E".
 
*Numerals como "'''cuatrequatre'''" [kwáɖre, kwátre] yeban abitualshabituals ennos tiampos de Saroïhandy, anque oi han desapareixito de tot, quedando-be ocasions de sentir-lo només que en [[BallesValles de Bielsa|as ballesvalles de Bielsa]]. A forma actual yá cuatroquatro [kwátro], no como ra preposiziónpreposición ''dentro'', espezialmentespecialment quan que ye prezeditaprecedita de "á": A dentro /aintro/ [áintrø, áentrø], conserbadaconservada en Puértolas e Tella.
 
*Baile d'a fonetica vocalica de parabras que contianen o diftongo "-ue-" pero nunca no producen "-uɶ-": '''Luego''' [luɒɣo], '''fuego''' [fuɔɣo] (pero tamián [fuɒɣo]), [[Puyarruego]] [puiaruɒɣo], etz. Altra parabra que posa distancia con a prenunciación castellana ye "'''agora'''" [aúrɶ], u que encara se prenuncia [ɒra] en decir-se rapedo.