Diferencia entre revisiones de «Aragonés d'a valle de Vio»
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Linia 1:
{{Grafía_87}}
{{Variedatz aragonesas|Nombre=Aragonés d'a
|Imachen=
|local=
|charradors=
|localización= [[Valle de Vio]] y [[Valle de Fanlo]]
|lugars=[[Fanlo]], [[Vio]], [[Buerba]], [[Buisán]], [[Moriello de Sampietro]], [[Nerín]], [[Sercué]], [[Gallisué]], [[
|rasgos=
|bitalidat=
Linia 14:
l''''Aragonés d'a [[valle de Vio]]''' u '''de ''Vallivió''''' (en [[Idioma aragonés|aragonés]] ''estándar'' '''val de Vio''') yá definidto per a variedat local de l'[[Idioma aragonés|aragonés]] que se parla en as [[valle de Vio|valles de Vio]] y [[Valle de Fanlo|Fanlo]], en l'aria centro-septentrional d'a ''comarca'' de [[Sobrarbe]], de camís d'entre ras [[valle d'a Cinca|balles d'a Cinca]] y [[Valle de Broto|l'Ara]]. Yá una d'as primeras variedatz aragonesas que se descrebión, en l'anyo [[1899]], por manos d'o [[filolochía|filologo]] [[francia|francés]] [[Jean-Joseph Saroïhandy]] que se pasó bués tiampos tomando ras carateristicas d'iste [[parla (lingüistica)|parla]]r que, alavez, yeba bián vivo enna valle. Atualment se troba en un lamentable estato de conservación, e yà una d'as variedatz clasicas (ixo yà, d'as primeras que se descrebión) con de menos vitalidat, parlando-la nomás que ras presonas de más gran edat.
Saroïhandy fayó tamián, en o mesmo corso d'ixe anyo e d'o [[1900]], es suyos famosos estudios sobre o
==Caracteristicas==
[[Imachen:127.Vió, ilesia.JPG|thumb|right|250px|O chicot e nisolato d'as
l'Aragonés d'a valle de Vio no ye guaire diferent d'es atros parlars de tipo [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]] que hay enno [[Sobrarbe]], e fa manifiastas belas carateristicas que tamián son definidoras de parlars bián descritos como o [[Bergotés]] u o [[Biellosobrarbés]], o altros que no en tienen tan buena
*Sistema d'articlos definitos "'''O''', '''a''', '''os''', '''as'''", con
**''En brincó d'allá ta ro canto 'ra caseta''.
**''l'Asa 'ro capazo''.
Linia 30:
[[Imachen:Pronombres personals Valle de vió.JPG|thumb|right|200px|'''Fig. 1'''. Os pronombres personals d'a [[valle de Vio]]. En royo os que s'han castellanizato ([[Grafía de Uesca]]).]]
*
*Desaparizión d'a preposizión "'''dica'''", que Saroïhandy eba decumentato en tot o [[Sobrarbe]], de l'Aínsa t'alto. Atras preposiziós que ya no se troban son "'''per'''" e ras suyas
*Soztituzión sistematica d'o
**''Posa-me-ne una miqueta '''més''', mozet.''
*Uso d'a locuzión "'''á menut'''" (per cuentas d' ''á sobén'', que yà prenzipal en a cuenca d'a Cinca), que en o cambio d'os sieglos [[sieglo XIX|XIX]] e [[sieglo XX|XX]] yeba tamián común d'as [[bergotés|balles de Broto]] e [[belsetán|Bielsa]]. A forma "'''á ormino'''", lur
*Uso d'una forma de numerals indefinitos, enantes cheneral en tot o Sobrarbe, que s'amonta con l'indefinito '''bel''' achuntato con l'artiglo indeterminato '''un(o)''':
Linia 43:
**''Bels cuatre días dempués ya yeba muerto''
*
**''No te doy garra peseta''
**''No te yeba fendo garra caso''
**''No hi eba garra''
[[Imachen:114.Ilesia_de_Sercué.jpg|thumb|right|250px|A ilesia de l'espoblato de [[Sercué]], bián chicorrona como una cambra d'un piso enna capital, con [[Sestrals|as Sestrals]] de fondo.]]
*Grandismo retacul de l'adverbio de cantidat "'''guaire'''", que ya cuasi no se i siante, pero que en os anyos 1899 - 1900 yeba cheneral en tot o Sobrarbe, e no sólo que ta negar si que tamián en as
**''No n'i eba guaires''.
**''¿Fa guaire tiampo d'esto?''.
*
**''Ya en hay prou''.
**''Yá prou grande''.
*Uso d'os adverbios '''antes''' u '''enantes''' con usos finament diferents: ''antes'' (per o regular, prezedito d'a preposizión "''de''") en as frases con balor
**''O puant o rematón '''d'antes''' que no ra carretera''.
**'''''Enantes''' no caleban tantos diners ta
*Emplego d'a doble
**''Ni un palmo (de) tierra no teneba''
**''Os chobens han tenito más
**''Si nunca cadises ta l'augua''
Linia 71:
**'''''Tan''' si plora como si no plora.''
:En ixa mesma direzión, Saroïhandy decumentó ra expresión «''tan de buen''» significando "''ojalá''", en claro paralelismo con a suya
==Pardicularidatz verbals==
Linia 79:
*Mesma tendencia que o [[belsetán]], o [[chistabín]] e as parlas de [[Aragonés de Puértolas|Puértolas]] e [[aragonés de Tella|Tella]] de fer as primeras personas d'o [[pasato imperfecto d'indicativo en l'aragonés|pasato imperfecto d'indicativo]] con desinencia pardicular en "'''-e'''": ''yo febe'', ''yo baixabe'', ''yo m'atabalabe'', ''yo dormibe''. En Puértolas yá pasible de sentir de manera ultralocal as formas con [[metatesi]] vocalica (u asimilación d'altras formas personals) enna desinencia d'os verbos d'a primera conchugación, anque no ye guaire significativo: ''yo camineba'', ''yo carranyeba'', as qualas conviven en chunto con d'as anteriors.
*[[Pasato perfecto simple d'
**''Yo tenié''
**''Tú teniés''
Linia 113:
*As mesmas formas pronominals, quan que ban enna zaga d'o berbo, montan a seguanzia clasica de l'aragonés: OD+OI+RVb, que comparden os dialectos més occidentals, como ro [[Aragonés cheso|cheso]]:
**''Méte-'''lo'''-'''te''' enna capeza''.
*Ixe orden clasico aragonés d'os pronombres yeba bián representato enantes, agora yá desconoixito ta os més chobens, anque ras
**''Ya '''o me''' dizioron'' ([[Jean-Joseph Saroïhandy|Saroïhandy]])</br>''Ya '''me lo''' dizión'' (actualidat).
===INDE===
*Os
**-''Di-le-'''ne'''''</br>-''Ya le''''n''' diré''.
**''Le''''n''' has dato mal''.
Iste caracter ya compartito per o [[idioma catalán|catalán]], l'[[idioma occitán|occitano]] e o [[idioma francés|francés]], e segundariament ya tamián una d'as caracteristicas més enradigadas enno [[charrar baturro|castellano baturro]] (dialecto castellano d'Aragón), per o sustrato d'aragonés que éste tián.
*Emplego como complemento
**''Se''''n''' ba ra memoria''.
**''Bién-te-'''ne''' ta ra casa''.
Linia 131:
**'''''En''' tianen muchisma '''de''' pasión''.
*Como
**''No '''n''''he bisto como aquello ni '''en''' beré''.
===IBI===
[[Imachen:96.Congosto d'as Cambras - Cambras y esplugas.JPG|thumb|right|220px|O [[congosto d'as Cambras]], que ziarra ra balle de Fanlo de l'exterior, no tenió garra infraestrutura biaria dic'a decada de 1940. Iste yá una d'as razós de l'aislamiento d'istas balles.]]
*Os
**''No se '''i''' pued ir'' = ''No pued ir-se-'''be'''''.
Linia 145:
*''-Bés-te-'''be'''''</br>''-¡Bés-'''be''' tú''!
Asinas pues, s'obserba que ra forma "'''be'''" siampre ba enna zaga d'o berbo, e
*''Nomás n''''ibi''' eba uno''.
*Saroïhandy tamián eba decumentato ampliament l'
==="''Régimen''"
*Diferenzia con o castellano de bels berbos en l'emplego d'os suyos complementos de ''régimen'' preposizional, que se fan más familiars d'altras romanzes perinencas, e sobretot d'o [[gascón]].
Linia 157:
**''M'ha tocato '''de''' portiar-las yo''. (<small>cast:</small> Sin de R.Prep.)
==
[[Imachen:Moriello de Sampietro 1.JPG|thumb|right|230px|[[Moriello de Sampietro|Murillo de Sampiatro]], espoblato enna [[valle de Vio]].]]
*Como yá regular en [[Idioma aragonés|aragonés]], i hai bocals inizials etimolochicas que se piarden en prenunziar, espezialment quan que ra parabra yá puasta detrás d'otra que tienga una bocal: ''No m'has quiesto ascuchar'' [nomaskjést'''os'''kutʃár], ''Ya m'han dato estudio'' [jamandát'''os'''túdjo]. Diz que queda de tot tapada per o sonito de l'anterior.
*
*Bocalización predominante d'a "i" d'antes no ra "X" enno grupo fonetico "ix", como ya tepico d'a cuenca d'a Cinca, pero no s'ha sentito nunca en a de l'Ara, de [[balle de Broto|Broto]] ta Boltanya: ''Deixar'' [d(e)iʃar], ''baixar'' [baiʃar], etz.
*
**''F'''ia'''sta'' [fiɶsta], ''[[güella|g'''ua'''lla]]'' [ɣwáʎa], ''d'''ia'''nt'' [diɶn], ''cal'''ia'''nt'' [kaliɶn], ''g'''ua'''mbra'' [(ɣ)wámbra], etz.
**En contraposizión d'o [[belsetán]] e [[chistabín]] ''f'''ie'''sta'' [fiésta], ''g'''üe'''lla'' [ɣwéʎa], ''d'''ie'''nt'' [dién], ''cal'''ie'''nt'' [kalién] e ''g'''üe'''mbra'' [(ɣ)wémbra].
Linia 171:
*Como fa o [[bergotés]] e se fa tamián en Puértolas e ra balle d'a Cinca, baile d'as consonants xordas interbocalicas (e tamián post-consonanticas dezaga d'"''R''", "''L''" u "''N''") que se sonorizan:
**''Ar'''d'''i'''g'''a'', ''ixor'''d'''i'''g'''a'', ''[[craba|cra'''b'''a]]'', etz. pero ''na'''p'''o'', ''sa'''p'''udo'' e atras.
**''Al'''d'''o'' (ocasional siempre como
[[Imachen:123.Buisán, embista cheneral.JPG|thumb|right|300px|[[Buisán]], perdito e cuasi espoblato enna [[balle de Fanlo]], yá un buan eixemplo de per qué yá en tan mala
Anque en hai que s'han aganato per a presenzia d'o castellano: ''to'''d'''a'' e ''to'''d'''as'', t'as parabras que enos arredols de 1900 yeban '''tota''' e '''totas'''.
*No obstante, anque esiste ixa tendenzia, Saroïhandy decumentó l'uso d'os partizipios masculinos clasicos de l'aragonés bián conserbatos, con a
*Una traza biàn carateristica de Vio e Puértolas ye ra perduga d'a "N" d'a
**''Ganar-se '''us bués''' diners''.
**''Clabar '''us bués cuairós'''.
Ixe caracter nomás que o describen Tomás e Usón enno suaso de [[Linars de Broto|Linars]] de tod'o que yeba nantes l'aria patrimonial d'o bergotés. Yá rebelador que o fenomeno igual pase tamián en os parlars perinencos d'o [[gascón]].
*Como enos parlars deras balles de Puértolas e Tella,
*Numerals como "'''cuatre'''" [kwáɖre, kwátre] yeban abituals ennos tiampos de Saroïhandy, anque oi han desapareixito de tot, quedando-be ocasions de sentir-lo només que en [[Balles de Bielsa|as balles de Bielsa]]. A forma actual yá cuatro [kwátro], no como ra preposizión ''dentro'', espezialment quan que ye prezedita de "á": A dentro /aintro/ [áintrø, áentrø], conserbada en Puértolas e Tella.
*Baile d'a fonetica
*Reducción dera "O" ta cosa pareixita d'una "U" quan que se troba en posición atona e á'l canto d'una silaba tonica, especialment quan que ra vocal tonica yá garra "A": ''Cabo Alto'' [kábuáldo]. A menut tamián en Os de final de parabra, en masculinos singulars, presendan ixa peculiaridat enno parlar oral: ''Carrazo'' [karáθo].
|