Diferencia entre revisiones de «Bestué»

Cartels en a plaza d'o lugar enforman a es vesitandes d'as arresas de caminata, y tamiés d'es orichens cheolochiques d'o paisache d'a [[Val de Puértolas|valle]], y con d'especial atención en as vistas que se'n tiene en alto d'o ''barrango d'Arirés'' y as [[Sestrals]].

Surden d'astí, roo lugar, belsbells d'es camins (de caminare) que dentran enoen o dito Pargue. Pistas ta raa ''Sensa'' ey d'altros ta raa [[ballevalle de Tella|par d'Escuaín]], es primeros en puyando per a [[ermita de SanSant Miquel de Bestuer|ermita de SanSant Miquel]] per baixo d'as ''Col·larualas'' ([[tartera]] d'o [[Castiello Mayor]]) que permiten tamién de pasare ta raa [[ballevalle d'AñiscloAnyisclo]] per a forca d'a ''Collata d'a Plana Canals''. Ixo ye, o pas mésmes simple de fer-se ta raa cabezera d'o CañónCanyón, per a rota de rod'o dito cubillar de ''SanSant BizendaVicenda'' (que be d'estare transcrizión de ''Santa Vicenta'', pos asinas en dizendicen en castellano enaen a ballevalle en l'atualidatactualidat). Tamién s'adube de Bestuer adebant roo camín d'a ''Mallata d'a FuebaFueva'', con un altro cubillar recuesto debaixo 'roo ''[[Sestrals|Garrot Campana]]'' ta's es qui queresen caminare ixe lumo d'as Sestrals.

A par d'as collatas (''A Colluguana'' ey ''O Chinestral/Chinistral'' -pende qui el transcriba-) que forman es barrangues d'Arrés (u Arirés) que afluyen mésmes luego roo [[río Bellós|Bellós]], Bestuer finca enaen a garra de rad'a dita ''Siarra Muala'', enaen bersandea versande sud-occidental d'o [[Castiello Mayor]], como [[mur]]e per alto 'roo puesto a on s'achuntan o ''barrango 'PozísPocís'' (asinas se be prenunziaprenuncia ''PozinsPocins'' enaen ballea valle de Puértolas), enbeyendoenveyendo roo [[bato]] dito raa ''Collata d'Ixeto'' dendende d'alto estando. ÁA'l canto roo lugar bibe hayhai tamién un puntalet dito ''peñapenya d'Ordials'' u ''punta d'Ordials'', que ye un surtidero d'as faixas per alto de l'Arirés.

As fincas de cautibocautivo d'a localidat, que tradizionalmenttradicionalment ebanheban o puesto en [[faixa]]s per o sud-este de rad'a dita, dica baixar-se-ne enta roo barrango PozinsPocins. Be están nombres d'es cambos ''SanSant Quílez'' en a [[man (orografía)|man]] que mira ta [[Puértolas]], ey ''L'Habanera'' elses que son en as garras d'o Castiello Mayor. De frende d'éstesestes, as faixas d'''O Raso'' ey ''O Solano'' son ya cosa de Puértolas, ey ''Es Pueis d'a Solana'' per on éstas baixan dica l'Arirés (parde que güeihuei bibe tiene cosa que selbasselvas perque no s'ha cautibatocautivato en tiempos) per a falda d'o ''tozal de [[Puértolas]]''.

[[Image:149.Bestué - Capiella.JPG|thumb|180px|A capella chicolona de [[SanSant Quílez]] (atualmentactualment, ''vírgenvírchen d'es bicosvicos''), en o camín d'a surtida d'o lugar ta es campezcampetz d'o canto d'o nuclio, que les da roo nombre á'sa as faixas d'ixe canto d'a ''Sierra Muala''.]]

Ta roo canto nor-uestenorueste, as faixas d'a ''Solana (de) SanSant Miquel'' (que en quitan o nombre d'a [[ermita de SanSant Miquel de Bestuere|ermita que be hayhai]]), con a solana d'as orashoras zentralscentrals d'es diyasdías, acompanian o caminare per as cabanneras antigas que s'adentran enoen o Pargue NazionalNacional, güeihuei "''senderossenders balizadosbalizatos''" como informan es cartels, pasando per o canto d'as gleras d'''As Col·larualas'', ey plegan t'alto ta raa ''Sensa''

A debant d'estes puestos, o ''paco 'roo Tumarruago'', marca como parede d'as [[Sestrals]] que ye, a on termina raa [[ballevalle de Puértolas]]. Anque ye una garra de pendiants grandes, la ocupa una [[fayera]]-[[caxigarcaixigar]] bien densa, que prene colors bien bistosasvistosas en l'[[agüerro]].

Seguntes [[Rohlfs]] ye un caso de terminaziónterminación -ué dezaga d'o ipoteticohipotetico antroponimo ''Vestus'', que ye en a base de ''Vestonius'' (documentato en Galia) ey ''Vestinus'' (documentato en Galia ey Hispania). Un chentiliziochentilicio ''Bestius'' a sobrebibitosobrevivito en o toponimo ''Bestiac'' d'[[Ariège]].

[[Image:151.Bestué - Ilesia II.JPG|thumb|200px|left|Ilesia de '''Bestuer''' consagrata a l'albocaziónalvocación de [[SanSant PietroPero]].]]

*A ilesia d'o lugar, dad'a primera metat d'o [[sieglo XVII]], consagrata a l'albocaziónalvocación de [[SanSant PietroPero]] que muestra enaen a [[frontera]] belasbellas [[aspillera]]s ey matacans -como tamién en hayhai altras en esta parde de Uesca- que se fayoron marchar ta esfensar-se mesmo d'es [[lacayo]]s que t'áta par d'alabezalavez feban tantismo mal en estas ballesvalles, como d'es [[soldato]]s [[Francia|franceses]] que pardiziporonpardiciporon en as litadas d'as guerras franco-espanyolas d'ixes añosanyos.

[[Image:141.Bestué - Finestra de Casa Antón Barrat (1566).JPG|thumb|200px|right|BentanaFinestra de ''Casa Barrau'', on se be leye l'añadaanyada de construziónconstrucción, [[1566]], ey roo nombre de l'alabezalavez [[amo]] de rad'a casa, ''Antón Barrat''.]]

Bestuer amaneixe numbrosamende en as fuents de rod'o renaiximiento perque es suyos infanzósinfanzons feban parde d'o ''concello de Puértolas'', instituzióninstitución que estando diferent d'el que güeihuei pensenos que ye un concello yera bien importande ta l'administración d'es lugars ey propiedazpropiedatz comunes d'una ballevalle. T'áTa par d'alabezalavez mirando, es concellos yeran reuniósreunions d'os amos d'as casas con propiedazpropiedatz ta l'arriendo de [[pastuera]]s ey [[selbaselva]]s ta cualquesqualques atibidazactividatz que se bibe esenhesen de fere. En o caso concreto de [[ballevalle de Puértolas|Puértolas]], yera prenzipalprencipal perque yera el qui dezidibadecidiba qué cosas se feban en as estibas de rad'a ''Sensa'' ey tota raa montañamontanya d'as [[Tres Serols]], que ixo ye una d'as mésmes grans estesions de pratos en esta parde d'o [[Perineu]].

Perque ye tan coneixito d'ixes tiempos, sabenos, per eixemplo, qué poblaziónpoblación teneba roo lugar en l'añoanyo [[1495]], que se be contoron 23 [[fuego]]s, ixo ye, as casas que bibe ebaheba que estasen abitadashabitadas.

Probablemende, enoen o [[sieglo XV]], quan que se s'estrableyoron as [[buega]]s d'as esplotazionsesplotacions de rad'a [[balle]], quan comenzoron as epocas peyors d'enfrentamientos ey barallas con altros concellos bezísvecins ([[ballevalle de Bielsa|Bielsa]], [[ballevalle de Bio|Bio-Fanlo]]). Ésta época estió importande enaen a historia ded'a ra ballevalle, perque morió l'amo feudal d'o señoratosenyorato sin deszendenziadescendencia ([[1430]]) ey alabezalavez es qui yeran propietarios mésmes grans fendo parte d'o concello el podioron comprar.

Ye perque Bestuer yera roo pas natural ta rasas pastueras de rad'a ''MontañaMontanya Sensa'' ey l'alta cabelera d'o [[río Yaga]] (o río d'a [[ballevalle de Tella]]) que ganore ixa importanziaimportancia, perque es pastors que puyaban d'a tierra plana bien que bibe ebanheban de pasare ey no poco a menut se quedaban es meses que ebanheban de mirare per o [[bestiar]], fendo que bibe prosperesen as [[fonda]]s ey casasdcasas d'osiziohospicio ta fer-be raa bidavida. A importanziaimportancia enoen o pas enta raa ''Sensa'' tamién fayó que estás tan importande que controlar-lo en as barallas con es bezísvecins ey que se bibe fesen belsbells estrozesestroces en ixes añosanyos de mans d'os [[lacayo]]s pagatos d'altras pardes ta dar garra mal á'sa es amos d'ixa tierra.

[[Image:152.Bestué - Escuto d'infanzons.JPG|180px|thumb|left|Escudo d'Armas d'una de rasd'as casas d'a localidat. As profesiósprofesions relazionatasrelacionatas con as armas son temas que a menut bibe son representatos.]]

O [[sieglo XVI]] estió de bien seguro raa epoca mésmes conflitibaconflitiva de totas, fendo a banda rasas falcadetas con ballesvalles bezinasvecinas que tamién alabezalavez las tenioron, ye raa epoca que roo [[bandolerismo]] ey rasas [[ampra]]s d'ombreshombres d'armas pagatos ta fer-le mal á'sa es intereses. Feitos como elses que escaixoron en [[1503]], [[1519]] ey [[1527]], con gran mal t'ta as presonas ey perchudizioperchudicio de posesiósposesions materials. Cosa no se'n sabe de qui mandoron fer ixas fayenas, pero rasas [[wikt:fonfuent|fonts]] que el replegan diz que nombran presonalidazpresonalidatz de [[l'Aínsa]] ey puestos d'es arredols. TozTotz ixes maldatos fayoron que, mésmes luego que no tarde, se ligás d'organizare partidas d'ombreshombres armatos (ixes ''[[somatén|somatens]]'' que canta [[La Ronda de Boltaña|raa Ronda de Boltaña]], pos asinas se recuerdan encara as ampras "buenas" d'es concellos enoen o Sobrarbe, ''paisanos'' enoen o dezirdecir d'es decumentos) que miraban ta defender es suyos intereses. As ampras armatas d'o concello de Puértolas se mantenioron en atiboactivo -sin saber si guaire constandes, feitos como raa ocupaziónocupación d'a [[ballevalle de Broto]] per os [[gascuñagascunya|gascósgascons]], etzetc- dica pasata raa [[Guerra d'IndependenziaIndependencia]], en a cualqual luitoron contra d'es [[Francia|franceses]].

A belicosidat d'ixes tiempos se refleixa en es foratos que tiene raa [[frontera]] de rad'a ilesia, ta disparar-ne a roo trabierstraviés, ey altros edifiziosedificios como ''Casa Barrau'', fortificata como ta resistir enoen o caso que la setiesen.

<center><small>Dica roo [[sieglo XVIII]] as poblazionspoblacions de medeban con ''fuegos'' '''(f)''', ixo ye, as casas que bibe ebanheban en o lugar, no pas as presonas.</small></center>

*{{an}} [http://www.aragonesasi.com/aragones/huesca/puertolas/bestue.php EstadisticasEstatisticas de Bestuer en ''AragonEsAsi.com'']