Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
ä ë ï ö ü ÿ
  • En lingüistica, a dieresi (d'o griego διαίρεσις "división"), ye un signo diacritico que consiste en dos puntos ( ¨ ) que s'escriben horizontalment sobre a vocal a la cual afectan. En o caso d'a letra i se reemplaza o punto por o signo.
  • En textos poeticos, a dieresi se coloca sobre a primera vocal d'un posible diptongo para obtener dos silabas metricas.

Usos variaus editar

En castellano se coloca una dieresi sobre a u d'as silabas gue y gui cuan a vocal u ha de pronunciar-se, como en "antigüedad" y "pingüino", y en ocasions (poesía) s'utiliza para leyer con hiato vocals que ordinariament forman diptongo, como süave u vïuda sobre as "u" y "i" atonas.

En francés, griego y neerlandés, a dieresi sirve para indicar que, en un par de vocals, a segunda ha d'estar pronunciada de forma separada en cuenta de formar parte d'un diptongo u estar muda, como que ye o caso d'o francés aigu /y:'gy/ (agudo) que pasa a o femenín como que aiguë /y:'gy/, ya que sin dieresi sería /y:g/; u l'adchectivo naïf /na'if/, sin dieresi sería /ne:f/. L'idioma galés tamién usa a dieresi para iste proposito, en indicar cheneralment a vocal mas fuerte. En o francés tamién s'emplega para indicar la silabificación, por eixemplo, Gaëlle y païen. Se diz tréma en francés y trema u deelteken en neerlandés.

En gallego a dieresi tiene dos funcions. S'usa en as silabas güe y güi para indicar que a u no ye muda, como que en mingüedes (disminuigaz) u antigüidade (antigüidat). Asinas mesmo, a dieresi s'utiliza sobre la i atona en los copretéritos d'indicativo d'os verbos remataus en -aer, -aír y -sentir ya que, encara que ye atona, forma silaba de por él, por eixemplo, en caïamos (ca-i-a-mos, cayebanos, que en gallego plana en cuenta d'esdruixula). D'ista forma se distinguen istas formas d'as d'o de subchuntivo que sí forman diptongo, caiamos (ca-ia-mos, caigamos). Consecuentment tamién levan dieresi los copretéritos d'indicativo d'os verbos remataus en -uír encara que en éls no siempre exista posibilidat de confusión ("construïamos" frent a "construiamos", ye decir: distingue construibanos frent a construigamos).

En catalán a dieresi tamién tiene dos funcions. Como en o castellano, s'usa en as silabas güe y güi y en as silabas cue y cui para indicar que a u se pronuncia formando un diptongo con a siguient vocal. Por eixemplo, en a palabra aigües (auguas) y en cuestió (cuestión). Tamién, como que en o francés, a dieresi s'utiliza sobre la i y a u tonica para indicar que no forman un diptongo con a siguient vocal. Por eixemplo, en veïna [bə'inə] (vecina, femenín), diürn [die'urn] (diurno).

En euskera, en o dialecto suletino, s'usa la "ü", para pronunciar-la como a "u" francesa (AFI [y])

Signos semellants editar

Umlaut editar

En l'alemán existe una forma especial para as vocals, que se denomina Umlaut (um- = cambeo, transformación, Laut = son) y s'usa para indicar un cambeo en a pronuncia d'as vocals a, u y u. O umlaut evolucionó de las ligaduras æ y œ a una 'y' Sütterlin escrita sobre a letra, o que pareixeba estar dos puntos u dos barras verticals. O umlaut puede estar substituiu por ae, oe y ue cuan o teclau que se ye utilizando no disposa de dieresi; pero no pueden estar substituidas por as vocals a, u y u, fueras d'en nombres propios u apellidos. Internacionalment, ye frecuent trobar o nombre de pila alemán "Günther" transformau en Gunter. O apellido alemán mas común Müller se troba como Mueller u Muller.