Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Chinguis Khan
Gran Khan


Gran Khan de l'Imperio Mongol
1206 - 18 d'agosto de 1227
Predecesor Yesükhei
Succesor Ogödei

Naixencia ca. 1162
Mont BurKhan Khaldun
Muerte 18 d'agosto de 1227
Yinchuan
Enterreco Desconoixiu
Conchuche/s Börte
Descendencia Chochi
Chagatai
Ogodei
Tolui
Pai Yesükhei
Mai Hoelun
Sinyal

Chinguis Khan, debió ser naixiu enta 1155 y 1162 y morió en 1227. O suyo nombre de naixencia yera Timuchín que mantenió dica que prenió o títol de Gran Khan en l'anyo 1206.

A primera mención d'o etnonimo d'os mongols ye d'o sieglo XII, referiu a un pueblo que ocupaba as estepas a l'ueste d'o Gran Khingan, en a Cuenca de Querulen. Os suyos vecins meridionals yeran ditos tartaros (que no s'han de confundir con os homonimos actuals tartaros de l'antigo Imperio Ruso). Os Kereit ocupaban a val alta de l'Orkhon, os merquit yeran establius entre o Selenga y o laco Baikal y os naiman mes a l'ueste, a man de l'Altai. Os öngüt feban una vida nomada a lo norte d'a Gran muralla.

Timuchín yera fillo d'un caudiello mongol a qui heban amortau os tartaros. A fins d'o sieglo XII consigue fer-se cabo d'os mongols, fue esleito khan en 1196. A principios d'o sieglo XIII vence a os tartaros, dimpués a os kereit, y a la fin a os merkit.

En l'anyo 1206 fue esleito Gran Khan por l'asembleya Querltai cheneral de caudiellos de toz ixos pueblos y lis imposa o Yassa u codigo estricto a lo que toz han de sozmeter-sen, baixo pena de muerte, garantindo con ixo una disciplina a la que os nomadas no yeran avegaus. O títol de "Gran Khan" u "khan universal" ye en mongol chingiz kagan y a europeización d'esta denominación ye l'orichen de cómo se li diz a Timuchín en toz os idiomas occidentals.

Con o títol de Gran Khan, encomienza una nueva politica expansiva, sozmetendo atros pueblos y tribus. Os öngüt lis s'unen poco dimpués de 1206, y tamién os uigurs d'o reino de Khotcho. A tradición cultural d'os uigurs enriquirá a los mongols que careixeban de muitos modelos administrativos pa dirichir sociedaz diferents a las suyas. Os mongols prenioron una versión de l'alfabeto uigur (d'orichen sogdián), pa escribir por primera vegada a luenga mongol. Os primers dirichents administrativos y funcionarios de l'imperio mongol estioron uigurs. Os fillos de Chinguis Khan tenioron preceptors uigurs.

Con o Xinjiang y as tierras altas d'Asia Central dominadas, Chinguis Khan se lanza a la conquiesta d'os reinos de cultura sinizada que tien a man. Primero ye o reino de Qin d'o pueblo Churchet, tamién atacau por a China Song.

En 1209 os mongols atacoron a os tanguz de Xi Xia, pero no podioron prener as ciudaz. Os tanguz solicitan a paz en pagas por aduya militar a los mongols en caso de guerra. Chinguis Khan ya tiene asegurau o control de buena parte d'Asia Central, convertindo-se-ie en a mayor potencia militar. En 1121 invade o norte de China y vence a los Qin (una dinastía d'orichen churchet u manchú que gobernaba China), ocupando Manchuria y prenendo Pequín en 1215.

En 1211 uns usurpadors heban preso a cadiera reyal d'os Kara Khitai (que encara que en ixa epoca no yeran conoixius como mongols yeran pertenexients a lo tranco linguistico d'os mongols), y os mainates locals se posoron baixo a protección de Chinguis Khan.

Torna a la ofensiva en 1218 contra os Kara Khitai, os mainates locals reciben a los mongols como libertadors. En 1218 o Xah de Khorezm comete a error d'executar a uns embaixadors mongols acusaus d'espías, y como represalia en 1219-1220 os mongols devastan Khorezm y s'anexionan tot o suyo territorio (que iba dende Caixmir dica o Pamir y Irán). En 1221 Chinguis Khan plega a l'Indo, pero no ye intresau en conquerir a India. Entre 1219 y 1224 tota Asia Central ye baixo control mongol. As tribus que quieren participar en a conquiesta se sozmeten a la Yassa.

En 1225 Chinguis Khan encomienza una expedición contra China y ataca de nuevo a los tanguz, que no heban aduyau a los mongols cuan yeran en guerra contra Khorezm. En 1227 mientres son esclafaus Chinguis Khan troba a muerte, cuan ya heba previsto o reparto de l'imperio entre os suyos fillos, tenendo en cuenta que Chochi ya yera muerto enantes d'él.

Chinguis Khan en a cultura

editar

Hi ha cuantas cintas, novelas y atros treballos d'adaptación sobre a suya figura y vida.

Cintas

editar

Novelas

editar
  • Jenghiz Khan, de Vasili Yan, traduito a l'anglés por L. E. Britton. Hutchinson.
  • Batu Khan, de Vasili Yan, traduito a l'anglés por L. E. Britton. Hutchinson.
  • Steppe de Piers Anthony.

Bibliografía

editar

Vinclos externos

editar

Predecesor:
Yesükhei
Gran Khan de l'Imperio Mongol
1206-1227
Succesor:
Ogödei