Casa (institución)

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

A casa ye a institución arredol d'a que chira a vida social y churidica d'o Dreito aragonés. A institución d'a casa se composa no nomás d'o edificio propiament dito, sino de toda a comunidat que i habita y d'as suyas posesions. Asinas fan parti d'a casa a familia, o patrimonio d'ista y as relacions socials d'éls.

Portalada de Casa Casalera, en O Pueyo de Tena. As religadas son un simbolo protector prou estendillato por tot o Pireneu

A succesión editar

Os biens d'a casa constituyen o patrimonio d'a institución que s'hereda d'una cheneración a atra, apareixindo asinas as feguras d'o hereu, o fillo que hereda a casa, y os tions y cabalers, a resta de chirmans.

O patrimonio d'una casa ye indivisible y ye por ixo que nomás pasará a mans d'o hereu, tenendo iste manimenos a obligación de mantener a os suyos chirmans y resta de miembros d'a familia que deseyen permaneixer en casa treballando ta ista. L'amo d'a casa ye qui antis de morir ha de designar un hereu entre os suyos fillos (o fillo primochenito por un regular) u, si no'n tien, adoptar a un hereu. En caso de que l'amo muera sin haber deixato hereu ye alavez cuan actua a chunta de parients que ha de guaranciar a continuidat d'a casa trigando-ne un.

O nombre d'a casa editar

 
Casa de Rins, en Chistén. En a portalada se leye Anyo de 1600

Por un regular en l'Alto Aragón cada casa tien o suyo nombre propio y ye con iste nombre con o que son conoixitos en cada lugar os suyos habitants. Asinas a forma tradicional de denominar a una persona ye a siguient:

  1. O nombre propio d'a persona.
  2. O nombre d'a casa.
  3. O nombre d'o lugar.

Asinas por eixemplo una persona de nombre "Miguel Gavín Fanyanás" naixito en "casa Mosenisidro" de Saqués será conoixito por toz en o lugar como "Miguelón de Mosenisidro de Saqués".

Os nombres d'as casas pueden estar de diferents orichen, pero por un regular tienen a veyer con o nombre de l'amo, apellitos, orichen d'os habitadors, embotadas, oficios, situación social, etc.

Components d'a casa editar

Por un regular as personas que composan una casa gosan estar as siguients:

  • O güelo u amo viello y güela u duenya viella.
  • L'amo u duenya choven, ye o hereu, por un regular o fillo u filla gran, y ye qui administra a casa.
  • A choven, ye a muller de l'amo.
  • O yerno, ye l'hombre d'a duenya.
  • Os fillos.
  • Os tions y tionas, son os chirmans de l'amo que han quedato en a casa.
  • Os cabalers, son os chirmans que han salito de casa ta buscar-se un camín en a vida, pero que tienen dreito a tornar con as mesmas condicions en que marchoron.
  • Os pastors y criaus, son aquels que han estato adoptatos como treballadors por a casa, ditos "datos" u "donatos".

Caracteristicas d'a casa editar

 
Ansó, en as vals de l'Alto Aragón a institución d'a casa siempre ha estato bien enradigata

As caracteristicas actuals d'a casa en as zonas d'Aragón a on encara pervive ista institución son as siguients:[1]

  • O nombramiento de l'unico hereu d'a casa se fa dando preferencia a o fillo varón, encara que no ye menester que sia o primochenito. Muitas vegadas o hereu ye o fillo que tien mas predisposición ta treballar por a casa u mesmo tamién o zaguer fillo en casar-se. Encara se puet trobar o hereu unico en as "casas fuertes" d'o Baixo Aragón zaragozano, asinas como en as "casas medianas" d'o Pireneu y as Cinco Villas. Tamién se gosa convertir a o hereu unico en "millorato", recibindo iste dica as tres cuatrenas partis d'o herencio.
  • Nunca no se fan "capitulacions" ni "achustes" entre os pais en un matrimonio, encara que seguntes as necesidaz d'os novios sí que se pueden fer "apanyos".
  • En o Prepireneu y en Teruel o costumbre ye que hereus vivan con os amos viellos dimpués de "casar-se" u "dentrar en casa", encara que en o Baixo Aragón ye mas común d'instalar-se en una vivienda independient, por un regular en o mesmo edificio.
  • A transmisión d'os biens entre amos viellos y os amos se gosa fer a traviés d'un testamento, fendo o fillo d'administrador. En Teruel si muere un d'os conchuches os país tienen reservato o dreito a la metat d'os biens, guaranciando asinas o suyo mantenimiento.
  • Ya no bi ha obligación d'alportar dotes a o matrimonio.
  • Os tions pueden permaneixer en a casa treballando y a cargo de l'amo, pero ha desapareixito ya de tot a fegura d'o "donato"
  • En o Baixo Aragón o "Consello de Familia" y en desuso, pervivindo encara en bels lugars d'a zona de Sos, en Cinco Villas. En a resta d'a provincia de Teruel no yera tradición iste consello, pero sí yeran os parients os que feban d'arbitros en os casos de capitulacions.

Referencias editar

  1. Argudo Périz, José-Luis: «La Casa en el proceso de cambio de la sociedad rural aragonesa: consideraciones jurídicas»; en Acciones e Investigaciones Sociales, núm. 0, dic. 1991.

Bibliografía editar

  • (es) Ricardo Mur: Pirineos: Montañas Profundas, Editorial Pirineo. ISBN 84-87997-53-8
  • (es) Costa, Joaquín: Derecho consuetudinario y Economía Popular de España; 1879-1885. Id.: Derecho consuetudinario del Alto Aragón; Madrid, 1880.
  • (es) Casajús: El Derecho de familia en la legislación aragonesa; Zaragoza, 1880 (reeditado en 1952 por el ceda).
  • (es) Lisón Arcal, José C.: «La Casa Aragonesa»; en Enciclopedia Temática de Aragón, tomo X (Ciencias Sociales).
  • (es) Martín- Ballestero: La Casa en el Derecho Aragonés; Zaragoza, 1944
  • (es) Larraga, Sergio y Navarro, María Teresa, Dejar y marchar: Testimonios sobre la Casa Aragonesa a finales del siglo XX. El Justicia de Aragón. 2003.

Vinclos externos editar