Preposicions en aragonés

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

As preposicions en aragonés son en a suya mayor part d'orichen latín.

Son preposicions a, cara, con, contra/cuentra, de, dende, dica, en, enta, entre, pa, por, seguntes, sin, sobre y ta.

Preposición a editar

A preposición a presentaba a forma arcaica ad debant de vocal en aragonés medieval, visible en o toponimo Adauesca, en o "Poema de Yuçuf" y en o "Fuero romanz de Teruel".

Bi ha cierta competencia entre a preposición en y a preposición a.

En benasqués se fa servir en complementos circunstancials de puesto que en atras variants d'aragonés presentarían a preposición en. N'esto coincide con o catalán, l'occitán y o francés, y en aragonés medieval yera muito común.

Preposición de editar

A preposición de se presenta tamién en latín y en as atras luengas romances con usos equivalents en complementos de nombre y complementos circunstancials.

As funcions basicas d'a preposición de son indicar posesión, materia, procedencia, puesto, partitivo relacionau con un pronombre adverbial en/ne, introducir complementos de rechimen verbal y fer part de locucions adverbials temporals, fer part de perifrasis verbals u preceder a un infinitivo.[1][2][3] En aragonés medieval y en belsetán bi heba uns emplegos en competencia con a preposicion per/por con caracter d'achent u proximo a achent.[2]

Puesto editar

A preposición de con infinitivo editar

Acompanya a los infinitivos dependients dezaga de verbos u perifrasis[2] como acabar de, haber de, deber de, decir de, precurar de, determinar de[5], mirar de[5], pareixer de, prebar de u tocar de.

  • Ya m'ha tocato de baixar.
  • Haríez d'anar a recordar el bestiar[6].

Ye en as perifrasis d'intencionalidat como determinar de, decir de, mirar de, prebar de y precurar de, a on que se troba a diferencia mes gran con o castellano y un pareixiu mes gran con o francés. O castellano no presenta preposición en as construccions equivalents (decidir+verbo, intentar+verbo), mientres que o francés presenta a mesma preposición en ixas construccions (décider de+verbo, essayer de+verbo), conoixidas como infinitivo d'obchecto[7]:

  • Determinaron de tener[8].
  • Determinorez d'ir-tos-ne ta Francia[2].
  • Han determinau d'encaminar-s'ie[5].
  • Anque sía una mica lento mirar de fer-lo tot el pur que se pueda[2].
  • Mirat d'acudir un poco en hora[5].
  • Ha prebau d'apanyar-lo pero no ha puisto[9]

Beluns d'estos verbos anteditos son verbos volitivos. Tamién se documenta en catalán, occitán y francés l'uso d'a preposición de seguindo a estos verbos, que permaneixe mesmo cuan os verbos chenuínament aragoneses son substituitos por verbos propios d'o castellano en as zagueras pervivencias d'a luenga aragonesa:[4]

  • Yo no decicié de parrir.[4]
  • No me baga de bahar.[4]
  • No le gusta de rondar.[4]

Complemento de rechimen verbal con a preposición de editar

Esta preposición tamién se presenta en o complemento de rechimen verbal dezaga de determinaus verbos como charrar de, encargar de, fer-ne de, ocupar de, ecetra.

Preposición en editar

A preposición en se troba en locativos y complementos circunstancials de puesto.

Puede expresar o medio con o que se fa cualquecosa:

A vegadas acompanya en especial a ciertos verbos de movimiento como arribar. En o "Fuero romanz de Teruel" se troba indicando dirección (fasta en, en asuso, entroa en).

Preposición enta editar

A preposición enta s'emplega pa una orientación u dirección.

  • Ni ninguno deue extender enta aqueilla carrera ixidas algunas.[10]

Presenta la forma abreviada ta, que mesmo puede estar substituida por pa.

Se tiene conoixencia que por lo menos en Ribagorza Baixa no indica orientación temporal, función que ocupan allá a u pa.[11]

Preposición contra/cuentra editar

A variant contra ye mayoritaria actualment. A variant cuentra se troba en o Viello Sobrarbe y Semontano de Balbastro y redolada, se troba a sobén en aragonés medieval y dica en o "Fuero romanz de Teruel" (cuantra, cuentra, escuentra, escuantra chunto con contra a).

Referencias editar

  1. 1,0 1,1 (es) Barcos, Miguel Ánchel: El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007. pp 142-143 ISBN 978-84-8094-058-0
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 (es) Chabier Lozano Sierra, Ánchel Loís Saludas: Aspectos morfosintácticos del belsetán, 2005, Gara d'Edizions, pp 141-145.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010, pp 176-178.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1999. ISBN 84-8127-095-4. pp 157-159.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003 pp 274-275.
  6. (es) Ángel Ballarín Cornel: Diccionario del Benasqués. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, segunda edición 1978. p 20.
  7. (es) Jesús Cantera y Eugenio de Vicente: Gramática francesa. Editorial Cátedra, S.A., 1999, pp 221-222.
  8. (es) Libro Verde
  9. (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN978-84-8094-061-0, p 430.
  10. (an) "Vidal Mayor".
  11. (es) Maria Luisa Arnal Purroy: El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998. p 418.

Bibliografía editar


As preposicions en aragonés y atras luengas romances
en aragonés | en astur-leyonés | en castellano | en catalán | en francés | en galaicoportugués | en italiano | en occitán | en rumano


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA