Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Oiratos
Ойрд
Población total
638.372
Rechions con comunidaz importants
Mongolia 205.000
Rusia 174.000
China 139.000
Idiomas
Oirat
Relichión
Budismo, tengrianismo, ateísmo
Pueblos relacionaus
Pueblos mongols
Mapa

Os oiratos son mongols occidentals que habitan en l'ueste de Mongolia (Hobdo) a rechión china de Xinjiang, entre o Tien Xan y l'Altai, una parte de Quingai, y a cuenca d'o Nonni en Manchuria. En o suyo apocheu creyoron un imperio que iba dende o Laco Balkhaix dica a Gran Muralla China.

Historia editar

Os mongols occidentals encomenzoron a estar una amenaza pa os intreses chinos enta a decada de 1430, anyos dimpués que Hongku hese vencito a os mongols orientals. En 1449 derrotan a os chinos en Shaanxi, fan prisionero a l'emperador y se dedican a lo pillache en o norte de China. A meyatos d'o sieglo XV tamién atacan a lo Khanato Chagatai. Manimenos no creyarán un poder unificato y tienen disputas entre ellos. A la muerte d'o Khan Esen (1455) os oiratos se troban dividitos en cuatre tribus, (os oiratos prenen o etnonimo d'o mongol Dörben Oirat, "os cuatre federatos"):

Os chinos se pueden recuperar y recostruyen a Gran Muralla a partir de 1474. Entre os oiratos a branca d'os choros ye a que prene mayor importancia y mes tarde serán conoixitos como "Dzhungaros". En o sieglo XVI, enta 1620 se fan budistas lamaístas.

Resultato d'a luita entre choros y torgoz, os torgoz fuyen ta l'ueste y s'estableixen en a baixa Volga chunto con faccions d'os khoxoz y derbez. En a Volga serán conoixitos por os rusos como Kalmyc prenendo o etnonimo que fan servir os turquicos (Kalmuc). En a primera metat d'o sieglo XVII os choros con base en Tarbagatai erichen un nuevo estato, o Khanato Dzhungaro, y prenen o nombre de dzhungaros. O khan Baatur Contaichi (1634-1653) asegura as mugas occidentals con os kazacos. En 1642 intervienen en o Tíbet y bi imposan a lo Dalai Lama como sobirán d'o país. Galdan, un fillo de Baatur Contaichi educato como lama en o Tíbet manda matar a los suyos chirmans y se fa con o poder en 1676 proclamando-se rei d'os choros y khoxoz. Baixo a dirección de Galdan ocupan Caxgaria enta 1677 deponendo a lo khan Ismail d'a dinastía Chatagai. Dimpués s'anexionó Turfán y Hami. En a decada de 1680 os dzhungaros atacoron a os khalkhas (mongols orientals), ocupando parte d'o suyo territorio (1688). Os khalkhas rematan aliniando-sen con os Manchús pa recuperar os territorios perditos. O sobirán manchú de China, Kangxi contraataca en 1696 y refusa a os dzhungaros gracias a l'artillería, encara que no los derrota y continan resistindo. Galdan se suicida en 1697.

Tsewan-Rabdan prene o poder en 1697-1727, y mantiene o dominio dzhungaro en Asia Cental. S'enfrentó a los rusos en a compleganza d'o Yenisei en 1716 obligando-los a retroceder. Os tibetans promocionan un nuevo Dalai Lama, que os manchús reconoixen y como reacción os dzhungaros prenen y saqueyan Lhasa en 1717. A influencia china en o Tíbet encomienza en 1720 cuan a intervención manchú forachita a os oiratos. Galdan-Tsereng prene o poder en 1727-1745 s'enfrenta a los chinos pero en 1731 fracasa en o intento de vencer a los khalkhas y en 1732 en o intento de recuperar l'oasi de Hami, (centro de rutas d'o Turquestén oriental), perdito en 1697. A resistencia dzhungara dura dica 1745 cuan esclata entre ellos una crisi succesoria en a que bi habió una revuelta popular que posó en o poder a un lama, que veyió como se desfeba una d'as bases d'o Imperio Dzhungaro: Os choros perdioron a hechemonía sobre os atros pueblos oiratos: os derbez y os khoxoz. O succesor d'ixe lama no podió evitar a independencia de Caxgar y no podió resistir os ataques d'os manchús en 1755-1757, que invadioron o país, derrotoron a os dzhungaros y exterminoron a una parte important d'a población. D'esta traza China torna a ocupar territorios d'Asia Cental como Caixgaria. Os chineses tornoron a estar presents en territorios d'Asia Central que abandonoron fa sieglos, son baptizatos como Xinjiang ("Nuevos confins").

Bels oiratos que se refuchioron en a baixa Volga convencioron a os torgoz pa que tornasen ta Dzhungaria y creyasen de nuevo un imperio mongol occidental, pero en o camín de tornata fuoron vencitos por os manchús, que permitioron a los supervivients estar repobladors d'a val d'o Ili y ser ixemenatos por o territorio mongol.

Os pocos oiratos que sobreviven seguirán una evolución paralela a la d'os atros mongols baixo dominio manchú: a teocracia lamaísta ye a prencipal institución d'os países mongols. Una buena parte d'a población masculina se fan lamas, con o que desapareixe o potencial guerrero. Se difunde una cultura tibetana muito conservadera. A masa d'a población queda en un estato pareixito a un vasallache debant d'os khans mongols hereditarios y a teocracia lamaísta.

Bibliografía editar

  • Jean Sellier. "Atlas de los pueblos del Asia Meridional y Oriental". Acento Editorial.
  • Gavin Hambly, Asia Central. 1972 Siglo XXI de España Editores.

Vinclos esternos editar