Groenlandia

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Groenlandia (Kalaallit Nunaat en Idioma groenlandés; Grønland en danés), ye un país constituyent d'o Reino de Dinamarca. Formau prencipalment por a isla d'o mesmo nombre ye situau entre l'Oceano Atlantico y l'Oceano Glacial Arctico, en o continent americano. Mas d'o 81% d'a suya superficie ye cubierta de chelo, y ye conoixita como a mayor isla d'o mundo, dezaga d'a isla-continent d'Australia. O Primer ministro actual ye Hans Enoksen.

Groenlandia Grønland Kalaallit Nunaat
País constituyent de Dinamarca
Bandera Escudo
Lema: No'n tien
Himno: Nunarput utoqqarsuanngoravit Der er et Yndigt Land 1
Entidat  • País  • Estato	País constituyent Dinamarca Dinamarca
Capital  • Población	Nuuk 2 17.635(2017)
Ciudat mas poblada	Nuuk2
Idioma oficial	Danés1 y groenlandés
Establimiento -Establita	14 de chinero de 1814
Superficie  • Total  • Augua  • Mugas  • Costas	Pos. 13 2 166 086 km² 81.1 0 km 44.087 km
Gubierno  • Reina  • Alta comisionada  • Primer ministro	Monarquía Frederico X de Dinamarca Mikaela Engell Múte Bourup Egede
Población  • Total (2019)  • Densidat	55 992 hab. 0.025 hab/km²
Zona horaria	UTC-3 3
'ISO 3166-2  • Internet  • '	DK-GL .gl Codigo ISO
Prefixo telefonico	+299
Moneda	Corona danesa1 (DKK)
Miembro de: Dinamarca, Consello Nordico.
1 En toda Dinamarca 2 Godthåb en danés 3 Fueras d'una rechión chunto a la mar de Groenlandia, a on ye UTC; en Itseqqortoomiit (u Scoresbyund), a on ye UTC-1, y en Qaanaaq (u Thule), a on ye UTC-4.

Etimolochía

En l'anyo 982 o marino y explorador vikingo d'orichen noruego Erik Thorvaldsson (950-1001), clamau "Erik o Royo", navegó enta l'ueste de Noruega, dimpués d'estar forachitau d'Islandia por l'asasinato de cuantas personas, y bi descubrió una isla graniza que nombró en danés como "Grønland" (en aragonés Groenlandia y en anglés Greenland), que tiene o significau en aragonés de «tierra verda», mirando d'ista traza de dar una falsa imachen de fertilidat y asinas atrayer colonizadors. Manimenos, en plegar istos colonizadors, se troboron con un orache chelido y gostil, encara que as condicions climaticas yeran millors en ixas envueltas que no pas hue.

Historia

Descubierta por Erik o Royo enta part de 982, en o sieglo XI s'encetó a suya cristianización y en 1261 quedó baixo sobiranía de Noruega. Dimpués d'arruinada a colonización la redescubrioron Frobisher y Davis (s.XVI). Os primers establimientos daneses s'instaloron en 1721. En 1953 Groenlandia deixó d'estar colonia danesa, ta fer parte d'o Reino de Dinamarca y en 1979 obtenió l'autonomía interna, con Gubierno y asamblea lechislativa propios.

Organización politico-administrativa

Groenlandia se trestalla administrativament en tres distritos (landsdele):

• Avannaa (Nordgrønland, en danés)
• Tunu (Østgrønland, en danés)
• Kitaa (Vestgrønland, en danés)

Os nombres daneses quieren decir "Groenlandia d'o norte u septentrional", "Groenlandia oriental" y "Groenlandia occidental", respectivament.

Cheografía

Mapa de Groenlandia

Con 2.166.086 km², Groenlandia ye a isla mas gran d'o mundo dimpués d'a isla-continent d'Australia. Cuasi un 80% d'o territorio (1.755.637 km²) ye cubierto por chelo, estando a segunda reserva de chelo d'o planeta, por dezaga d'a que bi ha en l'Antarctida. D'atra man, a superficie libre de chelo (410.449 km²) tien mas superficie que Chapón, con una baixa densidat de población.

O cabo norte d'a isla ye libre d'a napa de chelo, pus l'aire ye masiau ixuto ta producir a nieu necesaria t'a creyación d'a capa de chelo. Si a napa d'o centro d'a isla se fundise, podrías observar cómo o peso de chelo ha fundiu a tierra por debaixo mesmo d'o nivel del mar, fendo que tienga una forma similar a un "cuenco".

As costas occidentals de Groenlandia son sulcadas por una corrient fría, a Corrient d'o Labrador, con auguas de l'Oceano Glacial Arctico y de l'ascenso d'as auguas fundas en a costa occidental de Groenlandia, y icebergs que promanan d'os glaciars d'a propia Groenlandia (como se puet veyer en a imachen de satelite d'o glaciar de Humboldt, en o norueste de Groenlandia, que se va fendo a pitanzas en plegar en o estreito que desepara Groenlandia d'a isla d'Ellesmere ([1]) y d'atras islas arcticas. O mecanismo hidrolochico u oceanografico d'ista corrient ye diferent d'o d'as atras corrients frías que amaneixen en latituz muito menors, mas amanadas ta os tropicos: igual como pasa en as costas occidentals d'os continents, en as latituz meyas, as auguas s'endrezan, en a superficie, d'o este ta l'ueste por dos razons: os vientos predominants que soflan dende l'ueste (por a rotación terrestre), y a menor fuerza centripeta d'as auguas superficials (menor que a d'as auguas de mayor fondaria) en estar mas aluenyadas d'o centro d'a Tierra. Manimenos en o caso d'a corrient d'o Labrador, l'augua en a superficie queda canalizada y procede de l'Oceano Glacial Arctico en direción sudeste dica a isla de Terranova an que queda tallada de raso por a corrient calida d'o Golfo que s'endreza enta o norueste. Ye dita corrient d'o Labrador (que abría de decir-se millor de Groenlandia), a que explica a presencia d'icebergs en unas latituz muito menors que no en atras partes d'o Hemisferio Norte: o naufrachio d'o Titanic ye un buen eixemplo d'ista luita entre as dos corrients.

Con un clima polar, nomás tien bellas chicotas zonas costeras an que a temperatura en o berano brinca d'os 10 graus Celsius, asinas que a suya vechetación ye de tundra y l'agricultura inexistent.

Entre 1989 y 1993, bels investigadors norteamericanos y europeus picoron adintro d'a tuca d'a lamina de chelo de Groenlandia, obtenindo dos nuclios chigants de chelo (3,2 km). L'análisis d'a composición quimica d'as capas d'istos nuclios s'ha tornau en un nuevo y sorprendent rechistro d'o cambio d'o clima en o hemisferio norte, produciu en fará ya bels 100.000 anyos y ha puesto contrimostrar que o clima y a temperatura d'o planeta, a ormino, han cambiau rapedament d'un estau estable ta un atro.

Demografía

Capital de Groenlandia, Nuuk

Groenlandia tien una población chicota de 56.000 habitadors, d'os que nomás bel 87% son d'o grupo groenlandés, una mezcla d'as razas inuit y d'os europeus. A mayoría d'a población son cristianos evanchelicos (luteranos, por influencia danesa. O danés y o groenlandés son as dos luengas que s'aprenden en a escuela.

A población se concentra en as costas, mas que mas en o sudueste an que s'asienta Nuuk. La población se concentra en la costas, mas que mas a sudueste an que se troba Nuuk, a capital. L'interior d'a isla ye deshabitau.

Cultura

A cultura de Groenlandia escomencipia con o suyo poblamiento por parte d'os Inuit.

En o sieglo X os vikingos d'orichen noruego pueblan a zona meridional d'a isla, mientres que una nueva ondada Inuit, de cultura Thule, s'introduz en a isla dende lo norte y s'estendilla enta lo sud. D'o choque cultural entre os dos pueblos nos parla a troballa en Bergen, Noruega d'un fragmento de cota de mala vikinga en una latitut alta en a isla, mientres que una figureta tallada en vori de morsa, de clara ascripción Inuit. Os dos obchectivos pueden entenderse como un claro testimonio d'as transaccions comercials entre os dos pueblos.

Dimpués d'un periodo d'enfriamiento enta a fin d'a Edat Meya (a chicota edat de chelo), os vikingos abandonan a isla, refuchiandose os suyos zaguers pobladors mas que mas en Islandia. D'istas trazas a isla ye mayoritariament de cultura Inuit dica a plegada d'os daneses en primerías d'o sieglo XVIII. Hue o 80% d'a población ye d'orichen Inuit, y o 20% d'orichen danés.

As distancias en Groenlandia se miden en sinik, en "suenyos" y en o numero de pernoctas que dura un viache. No se puet decir que sía estrictament una distancia porque, seguntes o tiempo y a estación de l'anyo, o numero de sinik puet variar. Tampoco no se puet decir que sía un concepto temporal

Economía

Costa sureste de Groenlandia

Groenlandia padeixió una contracción economica en primerías d'os 90, pero dende 1993 a economía ha amillorau cutio cutio. O gubierno ha seguiu una firme politica fiscal dende a fin d'a decada de 1980, o que ha aduyau a creyar escedents en o presupuesto publico antiparte d'una baixa inflación. Dende 1990 o país ha rechistrau un deficit en o intercambio economico con l'exterior, seguiu d'a clausura d'a zaguera y prencipal mena de cinc en 1990. Hue, a economía pende prencipalment en a pesca y en a exportación de pescaus; a exportación de camarons ye amás gran fuent de dentrada de dibisas, de conchunta con a emisión y venta d'estampetas postals.

Esporte

Groenlandia no ye especialment famosa por os esportes, pero tien bels equipes, entre os cualos cal destacar a suya selección de handbol, que ha participau bellas vegatas en a fase final d'o Campionato Mundial de Handbol (en 2001, 2003 y 2007), a selección de fútbol, administrata por a Unión de Fútbol de Groenlandia y afiliata a la UEFA.

Tamién cal destacar a suya partecipación en os Chuegos d'as Islas y en os Chuegos Arcticos d'hibierno.

En a suya capital Nuuk bi ha un estadio con cabida ta 2.000 personas.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Groenlandia.
• Pachina oficial d'o Gubierno Autonomo.
• Mapa cheolochico de Groenlandia
• Camara ta mirar-se en dreito o regalamiento d'a napa de chelo de Groenlandia