Dialecto madeirense

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Madeirense
Variedaz d'o portugués

Mapa de Madeira
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País {{{país}}}
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Madeira, Porto Santo
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions {{{atras denominacions}}}
Charradors 250.000
Oficial en
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por
Vitalidat Alta
Literatura
Escritors principals
Rasgos dialectals Portugués insular
{{{familia1}}}
Codigos
ISO 639-1 pt
ISO 639-2 por
ISO 639-3 por
SIL por

O dialecto madeirense ye un dialecto d'o portugués europeu parlato en o archipelago de Madeira.[1]

Dialetos de Portugal.

Iste dialecto ye por un regular clasificato como un dialecto d'o "portugués insular" tenendo rasgos comuns con os dialectos d'as Azores, d'o nord-este de Brasil y d'o sud de Portugal.

O dialecto madeirense ye parlato por os alto u baixo 250 mil habitants de Madeira y por bellas centenas de mils d'emigrants madeirenses en o mundo.

Caracteristicas editar

En haber estau l'archipelago poblato dende primerías d'o sieglo XV, o dialecto madeirense tien os suyos orichens en os dialectos d'o portugués arcaico trayitos por os primers colonizadors, provenients mas que mas d'as rechions d'o Minho y de l'Algarve, a os que posteriorment se chuntarán comerciants de cuantos orichens y esclaus provenients d'as Canarias y Marruecos, entre atros.

Ista mezcla d'influencias, chunto a o relativo isolamiento de l'archipelago y o suyo papel en a historia como puerto de paso en o comercio y a exploración colonial, han feito d'o madeirense un dialecto de caracteristicas propias y peculiars tanto a nivel fonetico como gramatical y de vocabulario.

Foneticas editar

O dialecto madeirense presenta una considerable variación fonetica, no nomás entre as islas de Madeira y Porto Santo, sino mesmo aintro d'a mesma isla de Madeira. Isto podría deber-se a la accidentata orografía d'o territorio, que chunto a la sinuosas vías de comunicación han creyato mientres sieglos o isolamento relativo entre as diferents localidaz.

Caracteristicas comuns a toz os subdialectos:

  • Palatalización d'a consonant 'l' cuan leva debant a vocal 'i'[2]. Eixemplos: «família» (se pronuncia famílhia), vila (se pronuncia vilha), aquilo (se pronuncia aquilho), Filipe (se pronuncia Filhipe).
  • Diftongación d'a 'i' u 'u', como repetición d'a mesma, cuan ista se troba en a posición de silaba tonica. Eixemplos: «rua» (dito ru-ua), «via» (dito vi-ia), «fazia» (dito fazi-ia), «ilha» (dito i-ilha).
  • A conservación d'a vocal final 'e' en os verbos, como por eixemplo «fazer» (dito fazêre), «comer» (dito comêre), «falar» (dito falare).

Caracteristicas no presents en toz os subdialectos:

  • Diftongación d'a vocal tonica, metendo una 'u' debant d'a mesma vocal, como por eixemplo «olho» (dito uôlhe), «formiga» (dito formúiga), «livro» (dito lúivru),
  • Substitución d'a rematanza 'o' en a final d'as parolas por 'e'. Eixemplos: «osso» (dito osse), «macaco» (dito macaque), «carro» (dito carre), «Ronaldo» (dito Ronalde).
  • Substitución d'as terminacions "agem" por "age". Eixemplos: «paragem» (dito paraje), «viagem» (dito viaje).
  • A tercera persona d'o plural d'o preterito perfecto d'indicativo 'am' se reduce a 'u'. Eixemplos: «ficaram» (dito ficáru), foram (dito fôru).
  • Substitución de "os" y "as" por "ui" y "ai", respectivament.

Gramaticals editar

Igual que en o sud d'o Portugal Continental, as Azores y Brasil, o dialecto madeirense presenta una preferencia en l'uso d'o cherundio[3] y d'o pronombre a gente en cuentas de nós. O pronombre vós (2ª persona d'o plural), que se fa servir en a mayor parti d'o país, no ye emplegato y en cuentas s'emplega vocês.

En a mayoría d'os concellos de l'archipelago de Madeira se gosan meter os pronombres personals (me, te, se, nos, vos, se) debant d'o verbo (proceso que se conoixe como proclisi) en cualsiquier situación d'a parla[2]. Amás tamién s'emplegan mas a soben, por eixemplo, os modos "Eu disse a ela" y "Eu assustei ele" que "Eu disse-lhe" y "Eu assustei-o", respectivament.

Rechistros sonoros editar

Rechionalismos editar

Os rechionalismos madeirenses se troban presents en diferents aspectos d'a luenga como parolas, esprisions, intercheccions, y atros.

Parolas editar

  • Abelhinha - Táxi
  • Abicar-se – cayer-se
  • Adepois - fa poquet
  • Apelido - apelliu u embotada
  • Atazanar – incomodar com insistencia, perseguir
  • Azougue - imán
  • Baia – fayena, quefer
  • Balalau - fato, mego
  • Bilhardeira - (de bilhardar, en aragonés alparciar) alparcera[4]
  • Bisalho – pollo[5]
  • Burage - (de beberagem, en aragonés bebida) comida ta os tocins
  • Buzico – cosa chicorrona, nino[6]
  • Camioneta - autobus
  • Cangalhas - hombre enganyato por a mulher
  • Cangueira – garrampa
  • Chicharro - caballa
  • Embeiçado - sin diners
  • Empanturrado - pleno, farto
  • Esteio – interrupción pasachera d'a plevia
  • Estepilha - pudor
  • Esvarar - esvarar-se
  • Fazenda - campo agricola
  • Forrado - meter-se nuble, emboirar-se, anublar-se[7]
  • Fossar - mover
  • Furado - túnel[8]
  • Gâmesse (tamién escrito gumse / gamse) - goma
  • Gavela - cantidat indeterminata
  • Geleia - chelatina
  • Goiavagoiaba (fruito)
  • Gosma - persona que ye sempre pedindo favors
  • Horário - autobus[9]
  • Jaca – chicot cangrillo
  • Joeiramilorcha[10]
  • Lambar – engolir, minchar con muita gana, minchar a escape
  • Lambeca - chelato feito a maquina
  • Lanço - cabal secundario d'as levadas
  • Lapeiro – qui replega as lapas
  • Lapinha – Portal de Betlem[11]
  • Larilha - homosexual
  • Levada – acueducto que conduce l'augua ta regar
  • Levadeiro – ceica ta as auguas de riego
  • Madorna - sonolência.
  • Marmulhão - un trucazo en o tozuelo
  • Melancão - individuo sin actividat
  • Nojência – bella cosa que fa fastio
  • Noveloshortensias[12]
  • Olho-de-boi - flash[13]
  • Palheiro – gallinas de raza chicota[14]
  • Palhetes – mistos
  • Pancume - paliza
  • Pimpinela - chayote[15]
  • Poio – chicoz campos de cautivo[16]
  • Prisão - mullar o pelo u a ropa[17]
  • Cuarto de banho - escusau
  • Rabalhusco – resingão
  • Rebendita - fer bella cosa con maldat, aldredes
  • Reclame - publicidade
  • Relampada – lapo
  • Rezonda – carranyar
  • Roeza – sensación de fambre
  • Semilha - trunfa[18]
  • Tabaibo - fruito d'una especie de cacto, a tabaibeira[19]
  • Tapa-sol – persiana
  • Tarraço – alcoholico
  • Terreiro - quintal
  • Tratuário - paseyo[20]
  • Trompicar – cayer, trepuzar
  • Vaginha - baineta[21]
  • Vesgolho – birolo

Esprisions editar

  • Aind'agora - Fa poquet tiempo
  • Bicho do buraco - Timido.
  • Fazer focinho - Cuan s'esprisa facialment como decindo que no le fa goyo.
  • Jogar a apilhagem - Chugar a pillar.
  • Mais velho que o norte - Muit viello (literalment Mas viello que o norte).
  • Não é filha de minha mãe - No soi yo (literalment No ye filla de mi mai).
  • O dinheiro é meu moço - Con diners merco o que quiero.
  • O relógio da é que repete - No voi a repetir (literalment O reloch d'a Seu ye qui repite).
  • Paciência de corno - Tien muita paciencia.
  • Pata rapada - Descalzo.
  • Saltar a laje – Adulterio.
  • Se cair não passa do chão - Si se caye no muere.
  • Ter o diabo no coiro - Fer chandríos (literalment Tener o diaple en o coro).
  • Ver um mosquito nas Desertas - Buena visión.

Intercheccions editar

  • Ah, cão! - esprisión de enoyo
  • Ah, diacho! - significa Oh, Dios mio!
  • Ah, estepilha! - significa Holio!
  • Que consciência! - significa Qué pena!

Chentilicios populars editar

Referencias editar

Vinclos externos editar