Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Cetacea
Diversitat en os Cetacios
Diversitat en os cetacios.
Dominio: Eukaryota
Reino: Animalia
Filo: Chordata
Clase: Mammalia
Orden: Cetacea

Os cetacios (Cetacea, d'o griego ketos, "ballena" y d'o latín aceum, "relación u a naturaleza de bella cosa") son un orden de mamiferos placentarios adaptatos a la vida acuatica que incluye a las ballenas, cachalotz, cifios, delfins, orcas y marsopas. L'orden ye constituito por unas ueitanta especies vivients clasificadas en 42 cheneros asignatos a 11 familias.

Os cetacios actuals se clasifican en dos subórdens: Mysticeti (ballenas con barbas, que s'alimentan filtrando l'augua) y Odontoceti (animals cazadors, con una dentición de dients iguals que s'alparta muito d'o que ye caracteristico d'os mamiferos).

Muitas especies de cetacios s'han cazau dica amanar-los a la extinción, ta obtener a suya carne, a suya graixa (emplegata ta producir aceite ta lampas) u l'ambre gris (propio d'os cachaloz), emplegato ta perfumes. O Convenio Internacional ta la Regulación d'a Caza de ballenas (ICRW), en vigor dende 1948, administrato por a Comisión Ballenera Internacional (IWC), regula a explotación de cetacios.

Zoonimia editar

O zoonimo "ballena" sinyala en principio a todos os misticetos, encara que en sentiu estricto se reserva ta os integrants d'a familia balenidos; ta la resta s'emplega o termin rorcual. Bella vegada s'emplega o termino ballena ta miembros d'o suborden Odontoceti, como cuan se diz "ballenas asasinas" a las orcas, u cuan, como en Moby Dick, se tracta de ballena a lo que, seguntes a descripción, ye un cachalot (clamato sperm whale, ballena de l'esperma, en anglés).

En o "Libro d'el Trasoro" en dicen:

De zete, que los mas claman vallena [1.]
Zete es grant pex que los mas claman ballena; e es asi gran como vna torre que muytas vezes finca en secuo, e el no puede acanpar si en el grant fondo del mar no.

A palabra BALAENA u BALLAENA en latín presenta aspectos de dificil interpretación. Bel autor la considera un helenismo, feito que atros autors cuestionan. Bi ha bel autor que considera que ye una palabra d'orichen ilirico, dende a on que lo habrían amprau en griego y en latín. En tot caso se considera que BALAENA presenta un orichen a partir d'a mesma radiz indoeuropea que ha dau en griego φαλλός, amprau en latín como phallus ("falo").

Caracteristicas editar

 
1. Ballena franca, 2. Orca, 3. Ballena de Gronlandia, 4. Cachaloz, 5. Narval, 6. Ballena azul, 7. Rorcual común, 8. Beluga

Os cetacios son mamiferos, y como todos os atros representants d'ixa clase, respiran aire con os livianos, son de sangre calient (mas precisament son endotermicos), dan de tetar a las suyas crías y tienen pels (encara que muit vestichials). Presentan un caracteristico alargamiento d'o rostro y una migración d'a nariz entabant a parte superior d'a cabeza. Os misticetos tienen dos orificios nasals y os odontocetos nomás en tienen uno.

Os cetacios son os mamiferos millor adaptatos a lo medio acuatico; o cachalot por eixemplo, puede remanir baixo l'augua dica dos horas con una sola inspiración y baixar ta fundarias de 2.800 m. Os misticetos no tienen dients, pero poseen unas placas queratinosas que se dicen barbas u ballenas, emplegatas como porgadero ta retener peixes y crustacios, d'os cuals s'alimentan. As barbas no son estructuras homologas a los dients y lo suyo orichen ye tegumentario. O tipo d'estructura bucal (barbas en os misticetos y dients en os odontocetos) ye relacionato con o tipo de dieta; os misticetos son coladors (bocas grans, amplas y barbas) mientres que os odontocetos (bocas finas y dentatas) son cazadors. As costiellas son libres (no unitas ventralment ta la espineta), o que lis permite una gran plasticidat d'o volumen pulmonar. Os miembros anteriors son modificatos en aletas, o tren posterior ha desapareixito de tot y os uesos d'a cadera son vestichials u inexistents. A coda ye muy fuerte y musculosa y remata en una aleta horizontal emplegata ta propulsar-se. Cualques especies tienen una aleta dorsal. En cheneral tienen un gran repertorio "vocal". Os misticetos emplegan o sonito prencipalment ta comunicar-se entre ellos; pero os odontocetos emplegan adicionalment a gama de frecuencias altas a modo de sónar.

A ballena azul (Balaenoptera musculus) ye especialment notoria por estar o mamifero mas gran que conoixemos a suya existencia. Puede plegar ta os 30 m de largo y as 180 t de peso.

Alimentación editar

 
Cetacio en l'Estreito de Gibraltar

Respective a l'alimentación, os cetacios pueden estar deseparatos en dos grupos:

  • Os cetacios dentatos (Odontoceti), incluyindo belugas, cachalotz, delfins y marsopas, por un regular tienen muitos dients que emplegan ta cazar peixes, calamars, y atros animals d'a mar. No mastegan o suyo alimento, que lo tragan cuasi entero. En bel caso puntual en que pillan grandes presas, como l'orca (Orcinus orca) cuando caza a una foca, la esmicazan previament en trozos que puedan trasquir.
  • Os cetacios con barbas (Mysticeti), as ballenas, no tienen dients. En o suyo lugar tienen barbas u ballenas (placas de queratina, a mesma substancia que forma las unglas y lo pel en os humans), que penchan d'a mandibula superior. Istas placas actúan como un filtro chigant, retenendo chicoz animals (peixes y especialment krill), tot expulsando grans cantidaz d'augua de mar previament aspirada. Ye erronio creyer que los misticetos no s'alimentan soque de plancton; as grandes ballenas gosan alimentar-sen con peixes chicoz, denominatos chenericament micronecton.

Evolución editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Evolución d'os cetaciosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os cetacios evolucionoron dende os mamiferos terrestres d'habitos amfibios, probablement mientres l'Eoceno, dica 55 y 34 millons de anyos enantes. As prebas mas recients confirman una viella hipotesi seguntes a cual os cetacios evolucionoron a partir de miembros de l'orden d'os artiodactilos, o mesmo que incluye a vacas, antilopes, ciervos, tocins y hipopotamos.

Muitas d'as especies fósils mas antigas de cetacios se clasifican en un orden especifico: os arqueocetos (Archaeoceti). En 2001, dos importants fósils incompletos de 47 millones de anyos d'antiguidat, clamatos Rodhocetus balochistanesis y Artiocetus clavis, fueron trobatos en Baluchistán (Pakistán). Istos fósils representan formas intermedias entre ungulados terrestres y ballenas, y son evidencia de que os parients mas amanaus d'as ballenas en ambientes terrestres debeban estar pareixidos a os hipopotamos, encara que as prebas d'ADN no permiten asegurar que istos lo sean de feito. Sindembargo a filochenia d'os hipopotamos actuals se remonta a nomás bels 15 millones d'anyos por o que queda descartada una evolución dreita dende os hipopotamos dica os cetacios, seguntes Thewissen[1] en un articlo publicau en Nature (diciembre de 2007) un chicot artiodactilo de fa 48 millons d'anyos, o Indohyus (semellant a l'actual hiemosco u «ciervo-ratet africano») habría prencipiado o linache d'os cetacios; como l'hiemosco, o Indohyus aunque bien adaptato a la marcha terrestre, frecuentement, ante os suyos posibles predadors, s'acubillaba en medios acuaticos, ye probable que succesivas mutacions en o chenoma dasen especies transicionales semellants primerament a los actuals hipopotamos y dimpués a los actuals sirenios dica plegar en especies altament adaptatas a lo medio acuatico, por eixemplo a Pakicetus attocki ye o rechistro fósil de ballena mas antigo que se conoix en l'anyo 2007; efectivament fa unos 35 millons d'anyos os ancestros marins d'os actuals cetacios perdioron definitivament as suyas patas as cuals por converchencia evolutiva se transformoron en aletas u quedoron como chicoz y atrofiatos uesos vestichials.

Filochenia editar

 
Rodhocetus

O siguient cladograma amuestra as relacions filocheneticas d'os cetacios (seguntes Babinski):[2]



Mesonychia


Cetacea

Pakicetus




Ambulocetus


      

Dalanistes




Rodhocetus




Takracetus


      

Gaviocetus




Dorudon



      

Basilosaurus



      
      

Mysticeti




Odontoceti















Clasificación editar

Existen arredol de uitanta especies de cetacios, divididas en dos subórdens y 11 familias,[3] a las que hay que anyadir el suborden Archaeoceti, extinto, con cinco familias mas.[4]

Suborden Familia Descripción
Archaeoceti

(cetacios primitivos)
Pakicetidae Ancestros cuadrupedos terrestres
Ambulocetidae Ancestros cuadrupedos cuadrupedos semiacuaticos
Remingtonocetidae Ancestros cuadrupedos semiacuaticos
Protocetidae Ancestros acuaticos con aspecto de foca
Basilosauridae Ancestros completament acuaticos
Mysticeti

(cetacios con barbas)
Balaenidae Ballenas francas y ballena de Groenlandia
Balaenopteridae Rorcuals y yubarta
Eschrichtiidae Ballena gris
Neobalaenidae Ballena pigmea
Odontoceti

(cetacios con dients)
Delphinidae Delfins oceanicos y orcas
Iniidae Delfins d'os ríos Amazonas, Plata y Yangtze
Phocoenidae Marsopas
Physeteridae Cachalot común
Kogiidae[5] Cachalot nano y pigmeu
Ziphiidae Cifios
Monodontidae Beluga y narval

Conservación editar

Contaminación sonora de l'ocián editar

Os ecolochistas han discutido durante mucho tiempo que bellos cetacios se troban en periglo por os sónars y especialment os emplegatos por equipos y navíos militars. Cientificos britanicos han socheriu fa poco que bels baramientos recients son relacionatos con maniobras militars involucrando l'emplego d'o sónar. Os baramientos de ballenas escayecen de feito ocasionalment en as diferents especies; y istos han servito durante mucho tiempo para estimar a población de bellas especies.

Caza indiscriminada editar

En Archentina s'ha formato una campanya a favor d'istos mamiferos y en contra d'a caza indiscriminada, considerando un acto cruel do se realiza, sobretot en países desembolicatos. Encara que en iste país i habió también una marcha u movilización de personas, como una protesta en contra d'a caza de cetacios, este acto se conoixió como la "Gran Marcha Azul"[1]. Una d'ellas que encabezó y emparó ista marcha, estió a cantaire y actriz uruguaya Natalia Oreiro. Isto tamién ha preso en cuenta os países miembros d'a Unión Europea y d'o Consello d'Europa que la conforman os 46 paises d'o continent europeu, ta mirar una presión y que no faigan mortaleras d'istos mamíferos.

Referencias editar

  1. Thewissen, H. et al. 2007. Whales originated from aquatic artiodactyls in the Eocene epoch of India. Nature, 450: 1190-1194
  2. Cetacean Evolution (Whales, Dolphins, Porpoises). Evidence of Common Ancestry of Cetaceans and Certain Species of Land Mammals (acceso, 5-oct-2008)
  3. Wilson, D. E. & Reeder, D. M. (editors). 2005. Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed).
  4. Mikko's Phylogeny Archive - Archaeoceti
  5. ITIS - Kogiidae
  • Rice, Dale W. (1998). "Marine mammals of the world: systematics and distribution": 231pp.
  • Mead, James G. and Robert L. Brownell, Jr (16 de noviembre de 2005). Wilson, D. y., and Reeder, D. M. (eds) Mammal Species of the World, 3a edition, Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-8221-4, 723-743.

Vinclos externos editar